Qısa tanışlıq
Hörmətli oxucu!
Çoxlarını belə bir sual düşündürür. Haqları da var. İsmayıl Şıxlı
Kosalardandır, yoxsa Şıxlıdan? Əgər Şıxlıdandırsa, onda nə üçün rəhmətlik
ata-anası, doğma bacıları Kosalar kənd qəbiristanlığında uyuyur? Bu kənddəndirsə,
onda ədəbi təxəllüsünü niyə bəs Şıxlı götürüb? İsmayıl Qəhrəman oğlu /Şıxlınski/ Şıxlı 1922-ci ildə Şıxlı kəndində,
"Ağalıq” yurdunda, bəy ailəsində doğulub. 1904-cü ildə Qori
Seminariyasını bitirən atası Qəhrəman Şıxlinski Qazax rayonunun Kəmərli,
Qaymaqlı, Çaylı, Qarapapaq kəndlərində müəllim kimi fəaliyyət göstərib, özü
harda işləyibsə, ailəsi də onunla birlikdə olub. Bir yandan ağalıq
yurdunun dağılması, doğmalarını itirməsi, bir yandan da hər addımbaşı izlənməsi
Qəhrəman Şıxlinskini bərk sarsıtsa da, səmimi və halal insan, bacarıqlı pedaqoq
kimi hər yerdə özünə hörmət qazana bilir. Təbiətən mülayim, xeyirxah, dünyanın
bicliyindən, oğru-əyriliyindən tamamilə bixəbər olan Qəhrəman Şıxlinski, nəhayət
ki, Kosalar kəndində məskən salır və ömürlük bu kənddə qalır. Çünki onun bu kənddə
doğma bacısı yaşayırdı. Bir müdət o, bacısı evində, Kosalarda mötəbər kişilərdən
biri sayılan Qaranın oğlu İsmayılın mülkündə yaşayır. Ailədə uşaqların sayı
artandan sonra ona özünün işlədiyi məktəb binasında ailəsi üçün iki göz otaq
ayırırlar. Ən nəhayət, Qəhrəman müəllimə Kosalar kəndinin "Aşağı oba”sı səmtdən
ev tikdirmək üçün həyətyanı sahə verirlər. İsmayıl Şıxlını
sonralar da bu kəndə bağlayan, yay istirahət günlərini burada keçirməsinə,
dünyanın çox kurortlarından Kosalar kəndini
üstün tutmasına səbəb məhz bacısının burada yaşaması idi. Mən həyatda çox
dayıoğlu, bibiqızı görmüşəm. Amma anam kimi dayıoğlu istəyən görməmişəm.
Sonralar böyüyüb yaşa dolanda bu istəyin əsas səbəbini anamın bu kənddə qərib
olmasında gördüm. Ata yurdu çoxdan dağılıb. Ata-qardaş, əzizləri bir gecənin
içində gedər-gəlməzə göndərilib. Həyat yoldaşı müharibəyə gedib, qayıtmayıb,
vur-tut ona qardaşı İsmeyil, Qəhrəman dayısı, bir də onun üç balası qalıb. Anam hər gün
"Aşağı obaya” gedib baş çəkərdi. Deyərdi ki, dayımı görməyəndə elə bilirəm
ağalıq yurdunun bərbad edilən günüdür. Bəlkə elə buna görə
imiş ki, mən orta məktəbin doqquzuncu sinfində bilmişəm ki, İsmayıl Şıxlı
anamın qardaşı yox, dayısı oğlu imiş. Gözümü açandan,
dilim söz tutandan İsmayıl Şıxlıya "İsmayıl dayı” Qəhrəman Şıxlıya isə "Qəhrəman
baba” demişəm. Zənnimcə, möhtərəm oxucu məni anlayar və xatirələrimdə "İsmayıl
dayı” sözünə görə məni qınamazlar. ...Zatını dananlardan Anama xəbər verdilər
ki, İsmayıl Bakıdan gəlib. Anam sevincək məni də götürüb dayısı evinə - Aşağı
oba məhəlləsinə getdi. Onda mənim yeddi yaşım varmış. İsmayıl dayımın
anası Mina bibi, bacıları Validə, Həbibə, Həmidə, bir də anam həyətdə idilər.
Çörək tədarükü görürdülər. Mən evin içində idim.
Qəhrəman baba ilə İsmayıl dayı çay içə-içə söhbət edirdilər. Onların da
danışıqları, nədən söhbət etdikləri yadımda deyil. Amma İsmayıl dayının dediyi
son sözlər və Qəhrəman babanın ona cavabı indinin özündə də qulağımdan getmir. - Ay baba, bir həftə
bundan əvvəl gənc yazarlarla görüş keçirildi. Mir Cəfər şəxsən özü iştirak
edirdi. Mənim familiyam çəkiləndə elə bil kişini tok vurdu. Diksinmiş tərzdə
dönüb məni təpədən-dırnağa qədər kinli-kinli süzdü. Elə baxırdı ki, sümüyüm lərzəyə
gəldi. Qəhrəman baba ağır
bir xəbər eşitmiş kimi sarsıldı. Dodağına yaxınlaşdırmaq istədiyi çay stəkanını
yerə qoyub qeyri-ixtiyari əlinin birini dizinə çırpdı. Amma elə bil oğlunu daha
da qorxuda biləcəyindən ehtiyat edib tez dilləndi: - Qorxma a bala, yamanın
yaman günündə Lenin ordenini də götürüb Stalinin qəbuluna gedərəm,- dedi və
başını əlləri arasına alıb xeyli hərəkətsiz dayandı. Gecdən-gecə yeni bir çıxış
yolu tapmış kimi tez boynunu dikəldib: - A bala, bəlkə
familiyanı bundan sonra Şıxlinski yox, Şıxlı yazdırasan. Nə çoxdur Şıxlı kəndi. İsmayıl dayı dinmədi. Handan-hana nəfəsini
dərib: - Yox, ay baba, cidanı çuvalda gizlətmək olmaz. Bir də ki, zatını
dananlardan zəhləm gedir,- dedi. Qəhrəman babanın üzündən qəm-qüssə
yox olmuşdu. Elə bil oğlunun cavabından
razı qalmışdı. Şadyanlıqla: - Çayını soyutma, oğul, Allah Kərimdir,
əlbət bizə də bir qapı açar. Kaş onu belə
görməyəydim Orta məktəbdə
oxuyurdum. Yay tətili idi. Doqqazımızda dayanmışdım. Bir də baxdım ki, İsmayıl
dayı iki nəfərlə yoldan ötüb keçir. Sən demə bunlardan
biri İsa Hüseynov, o biri isə Aslan Aslanov imiş. Məni görəndə İsmayıl dayı: - Yoldaş müxbir, istəyirsən
gəl, bizə qoşul. (O vaxtlar yerli qəzetdə məqalələrim dərc olunurdu. Onun bundan xəbəri vardı). Mənə elə gəldi ki,
məni özlərinə qoşmaqda, məqsəd kəndin itlərindən qorunmaq idi. Fikirləri əvvəlcə
Korayıl kəndinə getmək, Aslan müəllimin dədə-baba yurduna baş çəkmək və ordan
da qayıdıb İsmayıl dayının Kosalar kənd qəbiristanlığında uyuyan ata-babasının,
Həmidə bacısının qəbrini ziyarət etmək imiş. Pambıq kolları bir
qarış boyu uzanmışdı. Üçüncü ya dördüncü alaq işləri gedirdi. Gah uzaqdan, gah
da yaxınlarda kultivasiya çəkən traktorların səsi bir-birinə qarışmışdı. Hərə
öz hektarında kətmən ilə məşğul idi. Biz "Qara ağacın
yanı” deyilən sahəyə çatanda arxın o üzündə pambıq tarlasının içində bir gəlin kətmən vururdu. İsmayıl dayı qəfil
ayaq saxlayıb, bu gəlinə çox diqqətlə baxdı. Bu an elə bil gəlinə kimsə
pıçıldadı ki, çevril bir arxaya bax: gəlin özünü itirdiyindən kətmənin sapı əlindən
üzülüb yerə düşdü. İsmayıl dayının rəngi birdən avazıdı. Qəfildən rəngdən-rəngə
düşdü. Gəlinin başında yamaqlı şal, əynində rəngi tamam solmuş paltar var idi.
Bütün günü İsmayıl dayının eyni açılmadı. Ara-sıra isə yanındakılara: - Kaş onu belə görməyəydim, - deyirdi. Sonralar mənə bəlli
oldu ki, həmin gəlin İsmayıl dayının ürəkdən sevdiyi ilk istəklisi imiş... Sən
demə... Qohumlardan birinin
İkinci Şıxlı kənd qəbiristanlığında dəfn günü idi. İsmayıl dayı da bu dəfndə
iştirak edirdi. Dəfndən sonra yaxın qohumu Arif Şıxlınskiyə üz tutub: - Köhnə dədə-baba qəbiristanlığını yad edək, - dedi. - Köhnə qəbiristanlığın məzar daşlarının hamısı bir boyda, qırmızı sərt
daşlar idi. O, qəbir daşlarının ən ucası və görkəmlisi ilə seçilən birisinin
qarşısında dayanıb uzun-uzadı nəzərlərini ondan çəkmədi və elə bil burada açıq-aydın
nəysə görürdü... Sən demə bu qəbirdə
"Dəli Kür romanının gələcək qəhrəmanı - babası Cahandar ağa uyuyurmuş. Gədalardan yox! Məktəblərdə, müəssisələrdə
"Dəli Kür” romanının jurnal variantının müzakirəsi keçirilirdi. Əksər hallarda
roman müəllifinin özünü də dəvət edirdilər. Belə bir görüş Əmircan qəsəbəsinin
mədəniyyət sarayında da keçirildi. Romanın ədəbi aləmə
bir yenilik gətirməsindən, yaxşı xüsusiyyətlərindən çox az danışıldı. Elə bil əvvəlcədən
planlaşdırılmış qaydada çıxış edənlər, bir başa hücuma keçir. Cahandar ağa
obrazını tənqid atəşinə tuturdular. Bu obrazın mənəm-mənəmliyi, sözünbütövlüyü,
mərdanəliyi, maarifpərvərliyi indiki quruluşumuza ziddir və gənclərin vətənpərvərlik
hissinə yaddır, deyirdilər. Belə bir əsərin yaranmasında nəsli də, kökü də ağa,
bəy olan müəllifi günahlandırırdılar və açıq-açığına onun qanının hələ durulmadığını
vurğulayırdılar. Məktəbli bir qız
isə çıxışlardan qəzəblənmiş kimi söz alıb tribunaya qalxdı və belə dedi: - İndi mənim
sevincimin həddi-hüdudu yoxdur. "Dəli Kür” romanına qədər mən elə bilirdim ki, mənim
babalarım kütbeyin, avam və fəqir-füqara Novruzəlilər, yalançı, ikiüzlü və
yaltaq Qurbanəlilər olmuşlar. Sən demə, heç də belə deyilmiş. Mənim Cahandar
ağa kimi sözübütöv, kişilərin kişisi babam var. Bunu indiyədək bizlərdən gizlədənlərə
ar olsun! Salonda gurultu
qopdu. Gənclər həmin qızın səsinə səs verdilər. Qəribə bir təlatüm
yarandı. İsmayıl dayı müəllif
kimi söz alıb trubunaya qalxdı və təmkinlə dilləndi: - Bəli! Bizdə olan
ən yaxşı nə varsa, məhz ağalardan, bəylərdən gəlib, gədalardan yox! -dedi və
tribunadan enib salonu tərk etdi. Qarayazıda
olmusanmı? 1969-cu ilin
dekabr ayının 21-i, şaxtalı bir qış günü idi. İş otağında məndən xəbər aldı: - Qarayazıda olmusanmı? - Əlbəttə, çox olmuşam,- dedim. - Yəqin ki, gündüzlər olmusan, eləmi? - Hə,- dedim. - Mən səndən bütün gecəni, xüsusilə sübh çağı, olub-olmadığını
soruşuram. - Yox. Yalnız gündüzlər olmuşam. - Çox pis. Elə bil sən də hər şeyi uduzmusan, - deyib əlini yazı masasının
sol küncünə qoyulmuş diskli maqnitofona sarı uzatdı. Eyni vaxtda da: - İndi biləcəksən
ki, Qarayazı meşəsinin gecəsi nə qiyamət olurmuş. Həmin anda da
saysız-hesabsız quşların cəh-cəhi,
anadillərin, meşəxoruzlarının, kəkliklərin qaqqıltısı, güclə eşidiləcək
maralların hayqırtısı otağa doldu... O, isə başını əlləri
arasına alıb, insanı məftun edən bu səslərin sehrinə dalmışdı. Lent sona
çatanda şirin xəyallardan əli üzülmüş kimi ağır-ağır qəddini düzəldib, yüngülcə
köks ötürdü: - Cəmi iki il
bundan əvvəl mayın ortalarında Hüseyn Ariflə Ələsgər müəllimin (Əsgər Rüstəmov)
qonağı olmuşuq. Məsləhət olundu ki, bütün gecəni Qarayazı meşəsinin qoynunda
keçirək. Həmin gecə lentə alınmış bu səsləri Əsgər müəllim altmış illiyimdə ən əziz
xatirə kimi mənə hədiyyə etmişdi. Hərdən el-oba üçün burnumun ucu göynəyəndə bu
lent yazısı mənə məlhəm olur,- dedi. ...Siz
qorumalısınız İsti yay günlərinin
birində İsmayıl dayı kəndə gəlmişdi. Həyətdə əyləşmişdik. Həmişə olduğu kimi qohum-əqrəba
başına toplaşmışdı. Qəflətən işıqlar söndü. Ay hələ doğmamışdı. Ətraf zülmət
qaranlıq idi. Bu vaxt İsmayıl dayı mənə: - Heydər get, maşından əl fənərimi gətir,- dedi. Xidməti maşını həyətdə
idi. Mən qeyri-ixtiyari maşın səmtə baxıb ani duruxdum və ondan sual edib: - Batareyanımı deyirsiniz? - dedim. İsmayıl dayı gecdən-gecə,
amma bir qədər sərt: - Hə, batareyanı deyirəm, get onu gətir. Mən batareyanı gətirib
ona sarı uzadanda, ayağa durub ehmalca sol qolumdan tutdu və arxasınca çəkdi,
adamlardan uzaqlaşdırıb, ayaq saxladı və sakit amiranə bir səslə: - Yadında qalsın. Yazıçının vəzifəsi təkcə yazıb yaratmaq deyil. Onun ən
başlıca amalı ana dilimizin saflığını qorumaq, yad sözlərdən təmizləməkdir.
Bununla bərabər, yaddan çıxmış xalq deyimlərini, doğma ifadələrimizi yenidən ədəbiyyata
gətirməkdən ibarət olmalıdır. Əgər buna (əlindəki əl fənərini göstərib) başqası
da batareya deyir, sən də deyirsənsə, onda yazıçılığa, sözün əsl mənasında,
doğma dilimizə xidmətin harada qaldı? Dilimizi siz qorumalısız. ...Üzrxahlıq etdim. Yad edək Onun iş otağında,
elə yazı masasına söykənəcəkli kiçik bir masa da vardı. Bu masanın xeyli hissəsini
növ-növ, bir-birindən qəşəng qəlyanlar bəzəyirdi. Hər biri İsmayıl dayının
yaxın-uzaq səfərlərdən alıb-gətirdiyi qəlyanlar idi. Xüsusi kisələrdə qoyulmuş
saçaq-saçaq, tənbəkilər də bu masanın üstündə qərar tutmuşdu. Hərdən yazı masasınının
arxasından durub bu qəlyanlardan birini əlinə götürər, odluğuna tənbəki
basa-basa öz-özünə danışırmış kimi : - İndi də köhnə kişiləri yad edək, - deyərdi. Qəlyan sümürə-sümürə
gah geniş pəncərədən Xəzəri seyr edər, gah da içəridə ağır-ağır var-gəl edərdi. Heydər QASIMLI, yazıçı
Facebook-da paylaş