Bir il ötdü...
Bütöv şəxsiyyətin nəhəng dağa bənzəri var. Bu dağın
özünəməxsus vüqarı, əzəməti yaxınlıqdan duyulmadığı kimi, həqiqi şəxsiyyətin də
öz sağlığında qədir-qiyməti lazımınca bilinmir. Onu başqalarından fərqləndirən
nadir insani keyfiyyətləri, zəngin mənəvi dünyası diqqətdən kənarda qalır. İsmayıl
Şıxlı bizim yüksək mənəviyyatlı, böyük daxili aləmi olan nadir ziyalılarımızdan
idi, təkrar olunmaz şəxsiyyət idi. Artıq bir ildir o, sıralarımızda yoxdur.
Vacib iclas və yığıncaqlardan, mühüm toplantılardan həqiqi kişilərə məxsus mərd
səsi gəlmir. Milli Məclisin taleyüklü məsələlər müzakirəsindən sanballı sözü, mülahizələri
eşidilmir. Bəzi bəsit düşüncəli, kiçik mənəviyyatlı deputatlarımıza özünü
aparmaqda, sözünün, danışığının yerini bilməkdə, davranış qaydalarında örnək
olmaqda yeri necə də aydın görünür. Mən özünütərif mənasında demirəm, bütün
şüurlu həyatım boyu heç kəsin tale uğuruna, tanrı qismətinə küsənməmişəm. Heç
kimə heç nədə həsəd aparmamışam. Ancaq İsmayıl Şıxlıya münasibətim tamam başqa
cür olub. Onun təmkininə, ekstremal vəziyyətlərdə, çox gərgin anlarda səbrli,
soyuqqanlı hərəkətlərinə, müxtəlif təbiətli adamlarla dil tapmaq, ünsiyyət
yaratmaq qabiliyyətinə açıq-açığına qibtə etmişəm. İsmayılda irsi, əsil-nəsildən
gəlmə bəyzadəlik vardı. Gözü, nəfsi tox idi. Əksər həmyaşıdları olan qələm
yoldaşları kimi hər addımından istər maddi, istərsə də mənəvi gəlir ummurdu.
Hansısa adı, mükafatı almaqdan ötrü qapılarda gecələmirdi. Bu və ya başqa bir
işi üçün vəzifəli şəxslərə tanış-bilişlərini xahiş-minnətə göndərmirdi. Halal
haqqını tələb etməyi də özünə əskiklik sayırdı. Ona qarşı olmuş ədalətsizliyi
dostlarına, qəlb yaxınlarına yüngül gileylə deməklə kifayətlənirdi. Yadımdadır,
yetmişinci onilliyin əvvəlində, dəqiq tarixi yadımda deyil, İsmayılın "Dəli
Kür" romanı Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatına təqdim edilmişdi.
Əsəri mükafata layiq bilmədilər. Özgə səbəb tapmayıb, romanda bəyliyin idealizə
edildiyini bəhanə gətirdilər. Onun yerinə isə bədii cəhətcə çox zəif,
mündərəcədən kasıb bir əsəri "hörmətə" mindirdilər. Ümumiyyətlə, o
dövrlərdə əsərlərə mükafatlar yüksək bədii dəyərinə, sənətkarlıqla yazıldığına görə
deyil, ayrı-ayrı münasibətlərə, mülahizələrə görə verilirdi. İndi hanı mükafat
almış o əsərlər? Nə üçün bu gün onları heç kim oxumur, heç kəs xatırlamır? Axı,
necə xatırlasınlar? O əsərlər ölü doğulmuşdular. Bəli, ədalətsiz dövrün
haqsızlıqlarını biz az görmədik. Amma təsəllimizi ayrı şeylərdə tapdıq. Dəyərli
əsərlərimiz dövlət diqqətindən kənarlaşdırılsa da, xalqın məhəbbətini qazandı.
Daim sevildi, əzizləndi, yaddaşlara həkk olundu. Onların mükafatını sənət
qədrini bilənlər verdi. "Dəli Kür" kimi həqiqi sənət nümunələrimiz dünən
də sevilə-sevilə oxundu, milyonların rəğbətini qazandı, ürəklərdə yaşadı, bu
gün də eyni məhəbbətlə oxunur, qəlbləri fəth edir. Qəti əminəm ki, sabah da,
lap neçə-neçə illər bundan sonra da eyni istəklə oxunacaq, könüllərdə yaşayacaq
və müəllifini daim hörmətlə xatırlatdıracaqdır.
İsmayıl Şıxlının başqa bir əziz yadigarı da yazı
masamın üstündədir. Vaxtaşırı götürüb
vərəqləyirəm. Bu, onun son əsəri "Ölən dünyam" romanıdır. Amansız
xəstəlik imkan vermədi ki, onu sənətin bütün tələbləri və üstəgəl öz yazıçı
ciddiyyəti ilə işləsin. Gözlərinin görməməsi, əlinin qələm tutmaması üzündən
romanı diqtə ilə həyat yoldaşı Ümidə xanıma cümlə-cümlə yazdırmışdı. Müəllifin kitaba
ön sözündə qəlb ağrısı ilə oxuyuruq: "Yazıb-oxuya bilməməyim mənim
planlarımı alt-üst elədi. Uzun iztirab və tərəddüddən, ailə məşvərətindən sonra
bu qənaətə gəldik ki, mən əsəri diqtə edim və həyat yoldaşım Ümidə Şıxlı onları
yazıya köçürsün. Bu qayda ilə əsəri hissə-hissə, fəsil-fəsil başa
çatdırdıq". Bədii əsərin diqtə ilə qələmə alınmağı hara, özün kağızla
üz-üzə dayanıb, hadisələri hiss-həyəcanlarınla, qəlb acıları
və sevinclərinlə dönə-dönə pozub, daha təzə ifadələr, metaforalar tapmaq hara? Bədii
yazıda, özünü ifadədə bunların fərqi ölçüsüz dərəcədə böyükdür. Əfsus ki,
qələminin qüdrətinə, yaradıcı təxəyyülünün vüsətinə bələd olduğumuz İsmayıl
həmən imkandan məhrum idi. Ancaq bununla belə, roman gərgin diqqət və intizarla
oxunur. Yazıçının dolğun xarakterlər yaratmaq, obrazların psixoloji aləmini,
danışıq tərzlərini fərdiləşdirmək, hadisələri düzgün seçib maraqla inkişaf
etdirmək, həyat gerçəkliyinə heç nədə xələl gətirməmək bacarığı, fitri istedadı
burda da aydın nəzərə çarpır, oxucularını əfsunlayır. Eh, gidi dünya, gör kimi torpaqlara qarışdırdın.
Xalqın dar gündə ümid bəslədiyi, ağlına, qeyrətinə pənah gətirdiyi işıqlı bir
beyin, haqq-ədalət üçün çırpınan alovlu bir ürək söndü. Ziyalılar zümrəsi,
ədəbi ictimaiyyət daha bir güvəncini itirdi. İndi budur, böyük itkimizin bir
ili tamam olur. Heç bilmədik həftələr, aylar necə ötüşdü? Hər şey necə xatirəyə
döndü? Vaxt vardı, cansıxıcı mühit, gərgin siyasi-ictimai hadisələr,
bitib-tükənməyən məişət qayğıları qəlbimi ağır məngənə içində sıxanda, heç nə ilə ovuna, özümə yer tapa
bilməyəndə zəng çalıb onu dəniz kənarı xiyabana - "Fontanlar" tərəfə
söhbətə çağırırdım. Yaxud da o, məni sakit axşamlarda "başmaq
seyri"nə səsləyirdi. Sahil boyu var-gəl edə-edə narahat dünyamızdan,
müşkülə düşmüş məsələlərdən danışırdıq, məsləhətləşirdik. Ürəyimizi boşaldıb,
bir-birimizə təskinlik verib, yüngülləşər, xoş əhvalla ayrılıb evə qayıdardıq. İndi
ürəyimi açmağa, dərdimi bölüşüb yüngülləşməyə söhbət yoldaşım yoxdur. Daha
sahilə də seyrək-seyrək çıxıram. Tək-tənha köhnə gəzinti yerlərimizdə gəzirəm.
Çox zaman xəyalımda İsmayılla söhbətlərimizi təkrarlayıram... İsmayıl Şıxlı. Bu gün onun ölümündən bir il ötdü. Doğrusu,
bu yoxluğa inanmaq istəmirsən. Görməyə vərdiş etdiyimiz o ağayana tərpəniş,
təmkinli, ağıllı davranış, bığaltı şirin təbəssüm yenə də gözlərimiz önündədir.
Ölməz əsərləri ilə bərabər, bütöv şəxsiyyəti onu həmişə yaşadacaq. Bir il
deyil, neçə-neçə onilliklər ötəcək, İsmayıl Şıxlı beləcə böyük rəğbətlə,
məhəbbətlə xatırlanacaq. Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin! Vidadi BABANLI, Yazıçı, Əməkdar incəsənət xadimi. 23 iyul 1996-cı il
Facebook-da paylaş