30 il əvvəl Xocalıda törədilən soyqırımı bəşəriyyət əleyhinə və insanlığa qarşı törədilən bir cinayətdir
30 il əvvəl bütün dünya Xocalı soyqırımı kimi bəşəriyyət əleyhinə və
insanlığa qarşı törədilən bir cinayətin şahidi oldu. 1992-ci
il fevral ayının 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan hərbi birləşmələri Xocalı şəhərində
soyqırımı aktı törətməklə bütün dünyaya əsl xislətlərini göstərdilər. Azərbaycan tarixinin ən dəhşətli
səhifələrindən biri olan Xocalı soyqırımından 30 il ötməsinə baxmayaraq həmin
gün yaşananlar, baş verənlər bu gün də qəlbimizi göynədir. Bir qış gecəsində Ermənistan
silahlı qüvvələri beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərini kobudcasına pozaraq
keçmiş sovet ordusunun Xankəndidə yerləşən 366-cı alayının iştirakı ilə Xocalı
şəhərinə hücum etdi və dinc əhaliyə misli görünməmiş qəddarlıqla divan tutdu.
Hücum başladıqdan sonra şəhərdə qalan 2500-ə yaxın əhali azərbaycanlıların nəzarətində
olan ən yaxın məkana çatmaq məqsədilə şəhəri tərk etməyə cəhd etdilər. Şəhəri tərk
edən əhali pusquya salındı və Naxçıvanlı və Pircamal kəndləri yaxınlığında erməni
hərbi postları tərəfindən ya atəşə tutularaq qətlə yetirildi, ya da əsir
götürüldü. Əsasən qadın və uşaqlardan ibarət əhalinin qalan hissəsi dağlarda hərəkət
edən zaman donvurma nəticəsində həlak oldular. Yalnız çox az sayda əhali Azərbaycanın
nəzarətində olan Ağdam şəhərinə çata bildilər. Azərbaycan
xalqı Xocalı soyqırımının acı fəsadlarını bu gün də ürək ağrısı ilə
xatırlayır. Xocalı soyqırımı zamanı 106 qadın, 63 uşaq və 70 yaşlı insan
olmaqla 613 nəfər qətlə yetirildi, 1275 sakin girov götürüldü, 150 nəfərin
taleyi isə bu günədək naməlum qalıb. Şəhər yerlə-yeksan edildi. Həmin faciəvi
gecə zamanı 487 nəfər Xocalı sakini ciddi şəkildə şikəst edildi və onlardan 76
nəfəri uşaqlardan ibarət idi. 8 ailə tamamilə məhv edildi, 25 uşaq hər iki
valideynini, 130 uşaq isə bir valideynini itirdi. Qətlə yetirilən insanlardan
56 nəfəri xüsusi qəddarlıqla - diri-diri yandırılaraq, başının dərisi
soyularaq, boynu vurularaq, gözləri çıxarılaraq, hamilə qadınların isə qarın
boşluğuna süngü ilə vurularaq öldürüldü. 30
il əvvəl bütün dünya erməni
vandalizminin Xocalı izlərinin şahidi oldu. Bu gün tarixi abidələri ilə
fərqlənən, Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən qədim mədəniyyətə,
strateji önəmə malik Xocalı şəhəri, sözün əsl mənasında, işğalın nəticəsində
xarabalığa çevrilib. Ermənilərin insanlığa sığmayan dəhşətli cinayət əməlləri nəticəsində
Xocalı şəhərində 105 sosial-məişət obyekti, 3200 fərdi yaşayış binası, 14 məktəb,
21 klub, 29 kitabxana, 3 mədəniyyət evi və 1 tarix-diyarşünaslıq muzeyi
dağıdılıb. Bununla yanaşı, şəhərdə XIV-XV əsrə aid türbələr, günbəzlər, məzarlar
yerlə-yeksan olunub, qəbiristanlıq vandallara xas üsullarla dağıdılıb, ümumiyyətlə,
bu torpağın ən qədim sakinləri olan azərbaycanlılara aid bütün izlər silinib. İllər
ötsə, qərinələr dolansa belə Xocalı
soyqırımı Azərbaycan tarixinə ən dəhşətli və faciəli səhifələrdən biri kimi
daxil oldu və daim də elə xatırlanacaq. Azərbaycan
xalqının Ümummilli Lideri, Ulu Öndər Heydər Əliyevin Xocalı soyqırmının on
illiyi münasibətilə Azərbaycan xalqına müraciətində qeyd etdiyi kimi: "Bu
amansız və qəddar soyqırımı aktı insanlıq tarixinə ən qorxulu kütləvi terror
aktlarından biri kimi daxil oldu”. 26
fevralın Xocalı Soyqırımı Günü kimi qeyd olunması da dahi şəxsiyyətin
adı ilə bağlıdır. "Bu soyqırımı, eyni zamanda, bütün bəşəriyyətə qarşı tarixi
bir cinayətdir”, - deyən Ulu Öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1994-cü il
fevralın 24-də Milli Məclis "Xocalı Soyqırımı Günü haqqında” qərar qəbul etdi.
30 ildir ki, ölkəmizdə, eləcə də bütün dünyada yaşayan soydaşlarımız 26 fevralı – faciə qurbanlarının əziz xatirəsinə
ehtiram əlaməti olaraq Xocalı Soyqırımı Günü kimi qeyd edir. Bu
gün tam əminliklə deyə bilərik ki, Xocalı
soyqırımı əsrin Holokost, Oradur, Lidisa, Xatın və Sonqmi, Srebrenitsa kimi dəhşətli faciələri ilə bir sırada
dayanır. Azərbaycan xalqının XX əsrdə üzləşdiyi dəhşətli Xocalı faciəsi
yalnız soyqırımı kimi insanlıq tarixinə düşmüş bu qanlı olaylarla müqayisə oluna
bilər. XX əsrin faciəsi olan Xocalı soyqırımı işğalçı və cinayətkar erməni
siyasətinin nəticəsidir. XX əsrin sonunda baş vermiş bu faciə təkcə Azərbaycan
xalqına deyil, bütün insanlığa, bəşəriyyətə qarşı yönəlmiş ən ağır cinayətlərdən
biridir. Hər kəsə o da yaxşı məlumdur ki, "Soyqırımı” anlayışının hüquqi
mənası BMT Baş Assambleyasının 9 dekabr 1948-ci il tarixli 260 A (III) saylı qətnamə
ilə qəbul etdiyi "Soyqırımı cinayətinin qarşısının alınması və ona görə cəzalar
haqqında” Konvensiya ilə müəyyən edilmişdir və hər hansı milli, etnik, irqi və
ya dini qrupların tam və ya qismən məhv edilməsi niyyəti ilə növbəti hərəkətləri
bildirir. Belə bir qrupun üzvlərinin qətlə yetirilməsi, belə bir qrupun üzvlərinə
ciddi bədən xəsarətləri və əqli pozğunluq yetirilməsi, hər hansı belə bir qrup
üçün qəsdən onun tam və ya qismən məhvinə hesablanmış həyat şəraitinin
yaradılması, belə bir qrup arasında uşaq doğumunun qarşısının alınmasına
hesablanmış tədbirlər, uşaqların zorakılıqla bir insan qrupundan digərinə
verilməsi. Soyqırımı cinayəti üçün xüsusi niyyətin olması zəruri element
sayılır. Soyqırımı cinayətini təşkil edən əməllərdən hər biri şüurlu və əvvəlcədən
düşünülmüş olur. Azərbaycanda aparılan rəsmi istintaq nəticəsində beynəlxalq
hüquqa əsasən Xocalıda mülki əhaliyə qarşı aparılmış hücumlara münasibətdə
soyqırımı cinayətinin aşağıdakı elementlərinin mövcudluğu müəyyən edilmişdir:
öldürmə və bədənə fiziki və mənəvi xəsarətə səbəb olmaqdan ibarət actus reus (əməlin
obyektiv tərəfi), cinayət əməlinin sahiblərinin hədəfinə tuş gələn xüsusi
mühafizə olunan qrupun mövcudluğu və irqi, etnik, milli və ya dini əsaslarla fərqlənən
qrupun tam və ya qismən məhv edilməsi üçün xüsusi soyqırımı niyyəti. İstintaq nəticəsində
Xocalıda törədilmiş cinayətlərə münasibətdə cinayət təqibinin davam etdirilməsi
üçün aşağıdakı əsasların mövcud olduğu müəyyən edilmişdir: qrupu tam olaraq və
ya qismən məhv etməyə yönəlmiş niyyətin mövcudluğu üzrə birmənalı və əsaslı
sübutlar; məhv etmə halının Xocalıda baş verməsi müəyyən edilmiş qrupa tam
olaraq nəticələr yaratması üçün "kifayət” etməsi və cinayətin xüsusi coğrafi məkanda
törədilməsi. Dövlət və xalq olaraq qarşımızda duran ən böyük vəzifə
Xocalı soyqırımının beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınılması idi. Ən əsası
da Xocalı soyqırımının beynəlxalq cinayət
olduğunu bütün dünyaya çatdırmalı idik. Bu sahədə görülmüş işlərin nəticəsidir
ki, bu gün Xocalı soyqırımı bir sıra ölkələr tərəfindən tanınmış və faciəyə
beynəlxalq siyasi qiymət verilmişdir. Xocalı soyqırımının dünya
miqyasında tanıdılması istiqamətində aparılan sistemli işin nəticəsidir ki,
Xocalı soyqırımı bir çox ölkələrdə qəbul olunan parlament aktlarında tanınmış və
xatırlanmışdır. Bu vaxtadək, Bosniya və Herseqovina, Kolumbiya, Çex
Respublikası, Honduras, İordaniya, Meksika, Pakistan, Panama, Peru, Sudan,
Cibuti, Qvatemala, Paraqvay, Sloveniya, Şotlandiya, İndoneziya və
Əfqanıstanın qanunverici orqanları tərəfindən müvafiq parlament qətnamələri
qəbul edilmişdir. Xocalı soyqırımı bu günə qədər ABŞ-ın 30-dan çox ştatının
parlamentləri və qubernator proklamasiyaları səviyyəsində tanınıb. 2013-cü ilin
fevral ayında Qahirədə keçirilən İƏT İslam Zirvə Konfransının 12-ci
sessiyasında qəbul olunan Yekun Kommünikedə üzv dövlətlər Xocalı soyqırımının
tanınması istiqamətində zəruri səylər göstərməyə çağırılırlar. Avropa İnsan
Hüquqları Məhkəməsi 22 aprel 2010-cu il tarixli qərarında Xocalının azərbaycanlılardan
ibarət mülki əhalisinin qırılmasını "müharibə cinayətləri və ya insanlığa qarşı
cinayətlər kimi qiymətləndirilə bilən xüsusilə ağır əməllər” kimi müəyyən
etmişdir. Heç
kəsə sirr deyil ki, Xocalı soyqırımının
beynəlxalq aləmdə tanıdılması prosesində Heydər Əliyev Fondunun
vitse-prezidenti Leyla Əliyevanın təşəbbüsü ilə keçirilən "Xocalıya Ədalət”
kampaniyası əvəzolunmaz əhəmiyyətə və rola malikdir. Leyla xanım Əliyevanın
dediyi kimi: "Xocalıya ədalət” kampaniyası bütün dünyada insanları müharibəyə,
ədalətsizliyə qarşı çıxmağa səsləyir. Birgə belə təşəbbüslər irəli sürməklə
dünyamızı daha ədalətli və sülh şəraitində yaşada bilərik”. Leyla xanım Əliyevanın
təşəbbüsü ilə 2008-ci ildə start verilən "Xocalıya ədalət” beynəlxalq
maarifləndirmə kampaniyası bir çox ölkələrdə səmərəli şəkildə fəaliyyət
göstərir və hazırkı tarixdə 100 minlərlə şəxs və 115 təşkilat onun fəaliyyətini
dəstəkləyir. Sosial şəbəkələr, sərgilər, toplantılar, müsabiqələr, konfranslar,
seminarlar və digər oxşar tədbirlər kampaniyanın məqsədlərinə çatmaq üçün
istifadə olunan səmərəli vasitələri təşkil edir ki, bunlarla biz 30 il əvvəl
Xocalıda törədilənləri bütün dünyaya çatdırırıq. Ermənilərin Xocalı soyqırımı ilə əlaqədar cinayətkar əməllərinin
ifşa olunmasında müstəsna rola malik olan Justice for
Khojaly informasiya portalı təbliğat və maarifləndirmə işlərində geniş istifadə
oluna bilər. "Xocalıya ədalət” kampaniyasının strateji məqsədlərinə
gəlincə bunlara Xocalı soyqırımının dünya
ictimaiyyəti tərəfindən tanınması, ona hüquqi və siyasi qiymətin verilməsi, Ermənistan
hökuməti tərəfindən Xocalı soyqırımına görə rəsmi üzr istənilməsi, bu
hadisələrin bir daha törədilməyəcəyinə təminatın verilməsi və vurulmuş ziyana
(maddi və mənəvi) görə tam olaraq kompensasiyanın ödənilməsi, müvafiq cinayətlərin
törədilməsinə görə məsuliyyət daşıyan şəxslərin cəzalandırılması, Xocalı
soyqırımı barədə dünya ictimaiyyətinin məlumatlılığının artırılması, Xocalı
soyqırımı qurbanlarının xatirəsinin yad edilməsi, sağ qalmış ailələrə dəstək
göstərilməsi, bu hadisələrin yaddaşlarda yaşaması, xüsusən də gənc nəsil
tərəfindən unudulmaması daxildir. Xocalıda törədilənlər dünya mətbuatının da diqqət mərkəzində olmuş,
orada baş verənlər haqqında fikirlər bildirilmişdir. Hadisə yerində olmuş xarici jurnalistlərin baş vermiş
vəhşiliklər haqqında yazdıqlarına nəzər yetirsək bunun şahidi olarıq. Krua
l'Eveneman jurnalı (Paris), 25 fevral 1992-ci il: "Ermənilər Xocalıya
hücum etmişlər. Bütün dünya eybəcər hala salınmış meyitlərin şahidi oldu”. Sandi
Tayms qəzeti (London), 1 mart 1992-ci il: "Erməni əsgərləri minlərlə ailəni
məhv etmişlər”. Faynenşl
Tayms qəzeti (London), 9 mart 1992-ci il: "Ermənilər Ağdama tərəf gedən dəstəni
güllələmişlər. Azərbaycanlılar 1200-ə qədər cəsəd saymışlar”. Xocalı
faciəsindən sonra o dəhşətli hadisələri lenta alan Livanlı kinooperator təsdiq
etmişdir ki, onun ölkəsinin varlı daşnak icması Qarabağa silah və adam göndərir. Tayms
qəzeti (London), 4 mart 1992-ci il: "Çoxları eybəcər hala salınmışdır,
körpə qızın ancaq başı qalmışdır”. İzvestiya (Moskva),
4 mart 1992-ci il: "Videokamera qulaqları kəsilmiş uşaqları göstərdi. Bir
qadının sifətinin yarısı kəsilmişdir. Kişilərin skalpları götürülmüşdür”. Le
Mond qəzeti (Paris), 14 mart 1992-ci il: "Ağdamda olan xarici jurnalistlər
Xocalıda öldürülmüş qadın və uşaqlar arasında skalpları götürülmüş, dırnaqları
çıxardılmış 3 nəfəri görmüşlər. Bu azərbaycanlıların təbliğatı deyil, bu
reallıqdır”. R.Patrik,
İngiltərənin "Fant men nyus” teleşirkətinin jurnalisti: "Xocalıdakı vəhşiliklərə
dünya ictimaiyyətinin gözündə heç nə ilə haqq qazandırmaq olmaz” və s. Bəli, bu gün bütün dünya da, beynəlxalq təşkilatlar
da yaxşı bilir ki, Xocalı soyqırımı – azərbaycanlıların qan yaddaşıdır. Ən əsası da unutmamalıyıq ki, Xocalı
faciəsi təsadüfi hadisə deyil. Xocalı faciəsini törətməklə ermənilər xalqımızı
qorxutmaq, mübarizə əzmini qırmaq, tarixi torpaqlarımızın bir qisminin itirilməsi
ilə barışmağa məcbur etmək istəyirdilər. Bu gün dünyanın əksər dövlətləri Xocalı qətliamını əsl
soyqırımı kimi tanıyır.
Respublika Prezidenti cənab İlham Əliyevin söylədiyi "Xocalı faciəsi erməni
millətçilərinin yüzilliklər boyu türk və Azərbaycan xalqlarına qarşı apardığı
soyqırımı və etnik təmizləmə siyasətinin qanlı səhifəsi idi” sözləri dünya
ictimaiyyətinin diqqətini erməni vandalizminə cəlb etməsi siyasətinin əsasını təşkil
edir. 30
il ötməsinə baxmayaraq Xocalıda qətlə
yetirilənlərin əziz xatirəsi Azərbaycan xalqının yaddaşında yaşayır. Ulu
Öndər Heydər Əliyevin 25 fevral 1997-ci il tarixli sərəncamı ilə Xocalı
soyqırımı qurbanlarının xatirəsini yad etmək məqsədilə hər il fevral
ayının 26-sı saat 17:00-da Azərbaycan Respublikası ərazisində Xocalı soyqırımı
qurbanlarının xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq sükut dəqiqəsi elan edilmişdir.
Hər il Xocalı soyqırımının ildönümü ilə əlaqədar minlərlə insanın iştirakı ilə
"Ana harayı” abidəsi önündə anım mərasimi keçirilir. 26 fevral 2017-ci il
tarixində XX əsrdə bəşər tarixinə Xocalı soyqırımı kimi daxil olan qanlı faciənin
25-ci ildönümü ilə əlaqədar Bakıda ümumxalq yürüşü keçirilib. Respublika
Prezidenti İlham Əliyev və Birinci vitse-prezident xanım Mehriban Əliyevanın
iştirakı ilə keçirilmiş yürüşdə 40 mindən çox insan iştirak edib. Ümumxalq
yürüşünün iştirakçıları əllərində qanlı qırğının günahsız qurbanlarının -
xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirilmiş uşaqların, qadınların və qocaların portretləri,
hadisələrin dəhşətli səhnələrini əks etdirən fotoşəkillər, faciənin təqsirkarlarından
cavab tələb etmək, onları cəzalandırmaq, bu soyqırımına beynəlxalq səviyyədə
siyasi-hüquqi qiymət vermək barədə çağırışlar və soyqırımı qurbanlarının
adları, soyadlarının əks olunduğu Azərbaycan, rus, ingilis, fransız dillərində
plakatlar və transparantlar tutmuşdular. "Xocalı şəhidlərinin qanı yerdə qalmadı”, - deyən
ölkə Prezidenti İlham Əliyevin bu cümləsi hər birimizin yaxşı xatirindədir. Ermənistanın sabiq prezidenti
Serj Sarkisyan Karneqi analitik agentliyinin əməkdaşı Tomas de Vaala verdiyi
müsahibəsində qeyd etdiyi: "Xocalıya qədər azərbaycanlılar elə düşünürdülər ki,
bizimlə zarafat etmək olar. Onlara elə gəlirdi ki, ermənilər mülki əhaliyə əl
qaldıra bilməzlər. Biz bu stereotipi qırmalı idik. Belə də oldu. Onu da nəzərə
almaq lazımdır ki, onlar arasında Bakıdan, Sumqayıtdan qaçanlar da var idi”
fikirləri də heç zaman unutmadıq. İllər ötsə belə daim xatırladıq və bütün
dünyaya sübut etdik ki, ermənilər Xocalıda azərbaycanlılara qarşı törətdikləri
cinayətlə millət olaraq özlərinin kimliyini, hansı əqidəyə və təxəyyülə malik
olduqlarını nümayiş etdirdilər. Lakin 2020-ci ilin 27 sentyabrında başlayan və
cəmi 44 gün davam edən İkinci Qarabağ müharibəsi, haqq savaşı təkcə düşmənin
deyil, onların himayədarlarının fikirlərini alt-üst etdi. 2020-ci il Vətən
müharibəsində Azərbaycan Ordusu 30 il işğal altında qalan torpaqlarımızı azad
etməklə yeni reallıq yaratdı, "dəmir yumruq” qalib gəldi. 44 günlük müharibədə
misilsiz igidlik nümunələri göstərən qəhrəman ordumuz Müzəffər Ali Baş
Komandanın rəhbərliyi ilə Xocalı faciəsi qurbanlarının da qisasını aldı, şəhidlərimizin
qanı yerdə qalmadı. Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa etdi, Vətən yenidən
bütövləşdi. Bu gün həm Vətən uğrunda şirin canından keçən şəhidlərimizin, həm də
Xocalıda öldürülən soydaşlarımızın, əzizlərimizin ruhu şaddır. GOYEZEN.AZ
Facebook-da paylaş