Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzlərindən biri olan Şuşa şəhərinin əsası 1752-ci ildə Pənahəli xan tərəfindən qoyulmuşdur. Bir şəhər kimi formalaşması üç mərhələdən keçərək XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərinə qədər davam edib. "Qarabağın incisi” adlandırılan əlverişli hərbi-strateji mövqeyə malik idi və yarandığı gündən Qarabağın inzibati–siyasi mərkəzi rolunu oynayıb. Yalnız Sovet hakimiyyəti illərində Şuşa Qarabağın inzibati mərkəzi statusundan məhrum edilib. Şəhər 1923-cü ildə təşkil edilmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar vilayətinin tərkibində yaradılmış Şuşa rayonunun mərkəzinə çevrilib. Şuşa şəhərində yaşayan əhalinin mütləq əksəriyyətini Azərbaycan türkləri təşkil edib. Şuşa tarixən Azərbaycanın tarixi-mədəni, ictimai-siyasi həyatının mühüm mərkəzlərindən biri, ölkəmizin mədəniyyət beşiyi, Qafqazın konservatoriyası olmuşdur. Ulu Öndər Heydər Əliyev Şuşanın Azərbaycan üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu bildirərək deyirdi: "...Şuşa Azərbaycanın ən əziz və böyük tarixi olan bir guşəsidir. Şuşanı yaradanlar, Şuşa şəhərini quranlar, Şuşa qalasını tikənlər Azərbaycan torpağının sahibləri olublar və Qarabağda Azərbaycan torpağının daim qorunması, saxlanması üçün Şuşa şəhərini, qalasını yaradıblar. Bu,Azərbaycan xalqının, əcdadlarımızın yaratdığı böyük abidədir, təkcə şəhər deyil, böyük tarixi abidədir. Şuşa təkcə şuşalılar üçün yox, bütün azərbaycanlılar üçün, Vətənini, millətini sevən hər bir vətəndaşımız üçün əziz bir şəhərdir, əziz bir torpaqdır, əziz bir qaladır, əziz bir abidədir”. Ona görə də Azərbaycan mədəniyyətinin mühüm mərkəzlərindən olan Şuşanın qorunması Ulu Öndər Heydər Əliyevin xüsusi diqqətində olmuş, ölkəmizə rəhbərlik etdiyi dövrlərdə bu şəhərlə bağlı mühüm qərarlar qəbul etmiş, mühüm tədbirlər həyata keçirmişdir. Heydər Əliyev hələ Azərbaycan rəhbəri seçilməmişdən əvvəl Şuşanın inkişaf etdirilməsinin əhəmiyyəti barədə məsələ qaldırıb, Şuşa şəhərinin Azərbaycan xalqının böyük bir tarixi abidəsi, incisi kimi bərpa etdirilməsinin zəruriliyi qənaətinə gəlmiş, Azərbaycana rəhbər seçildikdən sonra isə Şuşanı abadlaşdırmaq, eyni zamanda tarixi abidələri qoruyub saxlamaq və böyük bir muzeyə çevirmək üçün əhəmiyyətli işlər görüb. 1977-ci ildə onun təşəbbüsü ilə "Şuşa şəhərinin tarixi hissəsini tarixi memarlıq qoruğu elan etmək haqqında” qərar qəbul etmişdi. Həmçinin Şuşada abidələrin qorunması, görkəmli mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin xatirələrinin əbədiləşdirilməsi istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atılmışdı. 1982-ci ildə Şuşaya səfəri zamanı Ulu Öndər M.P.Vaqifin məqbərəsinin, Poeziya evinin açılışında iştirak etmiş, Üzeyir Hacıbəylinin və Bülbülün ev muzeyləri ilə tanış olmuş, azərbaycanlı əhalinin milli və dini dəyərlərə sahib çıxmaları üçün şəxsi nümunə göstərərək Şuşa məscidinə getmişdir. Şuşada şairə Xurşidbanu Natəvana abidə qoyulmuş, yeni iş yerləri açılmış, yerli əhalinin milli ruhu yüksəlmiş, Şuşa şəhərinin siması əsaslı şəkildə dəyişmişdir. Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzində 549 qədim bina, 17 məhəllə bulağı, 17 məscid, 6 karvansara, 3 türbə, 2 mədrəsə, bir neçə kilsə və monastır, 2 qəsr və qala divarlar yerləşirdi, o cümlədən 170-dən çox yaşayış binası, 160-dək mədəniyyət və tarixi abidə, 7 məktəbəqədər uşaq müəssisəsi, 22 ümumtəhsil məktəbi, 8 mədəniyyət evi, 14 klub, 2 kinoteatr, 3 muzey, şərq musiqi alətləri fabriki, 20 kitabxana mövcud olmuşdur.

1992-ci il mayın 8-də Ermənistan Respublikasının işğalçı hərbi qüvvələri tərəfindən Şuşa şəhəri işğal edildi və 29 il ərzində burada xalqımızın əsrlərdən bəri yaratdığı tarixi–mədəni irsin məhv edilməsi üçün vandalizm siyasəti həyata keçirildi.

2020-ci il noyabrın 8-də isə ordumuzun qətiyyətli mübarizəsi və qüdrəti sayəsində tarixi ədalət bərpa edildi, Şuşa şəhəri işğaldan azad olundu. Müzəffər Ali Baş Komandan bu münasibətlə ”Şuşa bizimdir! Qarabağ bizimdir ” deyərək Azərbaycan xalqını təbrik etmiş və tarixin səhifələrinə yazılmış bu fikirləri bildirmişdir. "Xoşbəxt adamam ki, ata vəsiyyətini yerinə yetirdim. Şuşanı azad etdik. Bu böyük qələbədir! Əziz Şuşa sən azadsan! Əziz Şuşa biz qayıtmışıq! Əziz Şuşa biz səni dirçəldəcəyik!”

Və azad edildikdən dərhal sonra şəhərə, onun tarixi-mədəni irsinə, təbiətinə vurulmuş ziyanın təxirəsalınmadan inventarizasiyası aparılmış, bərpa işlərinə başlanmışdır. Qüdrətli Azərbaycan dövləti bütün Qarabağı yenidən quracaq. Artıq bu prosesə start verilib. Bütün bu bərpa, quruculuq işlərinin təşkilində çevikliyi və səmərələliyi təmin etmək üçün Şuşada dövlət idarəetməsinə böyük diqqət yetirilmişdir. Azərbaycan Prezidenti işğaldan azad olunan ərazilərdə ilk xüsusi nümayəndəliyi məhz Şuşa rayonuna təyin etmişdir. 2021-ci il 7 may tarixində Prezident İlham Əliyev Şuşa şəhərinin Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edilməsi barədə sərəncam vermiş və sərəncamın imzalanma tarixinin məhz 7 may olması isə özündə mühüm mesajları ehtiva etmişdir. Hər il mayın 8-ni bayram edən ermənilər və tariximizin saxtalaşdırılmasına "töhfə verən” digər dövlətlərə tutarlı sillə xarakteri daşıyan bu sərəncam əslində dünyaya "Şuşi” kimi təqdim edilən bir şəhərin olmaması və heç vaxt olmayacağı haqqında mesajdır.

Həmçinin ilk dəfə 1989-cu il may ayında Şuşanın əsrarəngiz Cıdır düzündə təşkil edilmiş, Şuşanın rəmzi olan gülün adını daşıyan "Xarıbülbül” festivalının 32 il sonra Heydər Əliyev Fondunun təşkilatçılığı ilə yenidən keçirilməsi və festival çərçivəsində Azərbaycanda yaşayan müxtəlif xalqların musiqi yaradıcılığının Azərbaycan musiqisində multikulturalizm mövzusunda xalq mahnılarından və klassik musiqisindən ibarət proqramların təqdim edilməsi Şuşanın mədəniyyət mərkəzi elan edilməsinin daxili auditoriya üçün də mesaj olduğunun nümunəsidir. Çünki Azərbaycan Televiziyasına müsahibəsində Prezident İlham Əliyev Şuşanın müxtəlif qurumlar, oliqarxlar tərəfindən zəbt olunmasına yol verilməyəcəyini xüsusi qeyd edərək bildirmişdir. "Mən Şuşanı mədəniyyət paytaxtı elan etmişəm, məmurlar paytaxtı elan etməmişəm. Bərpa ilə bağlı görüləcək işlərdə mütləq ictimai nəzarət olmalıdır. Mütəxəssislər, memarlar, tarixçilər, şuşalılar şəhəri necə görmək istədiklərinə özləri qərar verməlidir. Dağıdılmış şəhərlər tezliklə elə planlı şəkildə bərpa ediləcək ki, oraya qayıdacaq insanların rahatlığı təmin olunsun, müasir, güclü Azərbaycanın gücü bütün dünyaya nümayiş etdirilsin”.

Bütün bu bərpa quruculuq işlərinin tərkib hissəsi kimi Heydər Əliyev Fondunun vəsaiti hesabına Mehriban xanım Əliyevanın rəhbərliyi ilə Vaqifin məqbərəsi bərpa edilir, Şuşa şəhərinin Rəsm Qalereyası, Şuşa Xalça Muzeyi bərpa edilir. Ötən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində inşa edilmiş "Qarabağ” mehmanxanası təmir-bərpa işlərindən sonra müasir səviyyəyə çatdırılacaq, keçmiş sanatoriya yenidənqurmadan sonra Park Otel kimi bu il istifadəyə veriləcək, "beş”, "dörd” və "üç” ulduzlu kiçik otellər yaradılacaq, istifadə müddəti bitmiş "xruşşovka”larla bağlı tədbirlər görüləcək, ermənilər tərəfindən baxımsız qaldığı üçün uçulub dağılmış xristian məbədləri bərpa ediləcək. Bütün bu bərpa işləri Şuşaya Azərbaycan ruhunun qayıdışıdır.

Şuşa dünyanın ən gözəl şəhərlərindən birinə çevriləcək və Şuşanın girişində dalğalanan Azərbaycan Bayrağı əbədi dalğalanacaqdır.

Şuşa bizimdir!

Qarabağ bizimdir!

Qarabağ Azərbaycandır!

Ceyhunə HÜSEYNOVA,

Qazax Rayon Heydər Əliyev Mərkəzinin direktoru