İyulun 14-də Qazax Rayon İcra Hakimiyyəti və Qərbi Azərbaycan İcmasının birgə təşkilatçılığı ilə “Qərbi Azərbaycan İrsi: Ermənistanda azərbaycanlılara məxsus qəbiristanlıqların sistemli qaydada dağıdılmasının nəticələri və beynəlxalq hüquqi məsuliyyətə dair” hesabat və materiallar adlı kitabın I cildinin təqdimat mərasimi keçirilib. 

Qazax Ədəbiyyat Muzeyində keçirilən təqdimat mərasimində Qazax Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı Rəcəb Babaşov, icra aparatının məsul şəxsləri, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Beynəlxalq münasibətlər və parlamentlərarası əlaqələr komitəsinin sədri, Avropa İttifaqı Parlament Əməkdaşlıq Komitəsindəki nümayəndə heyətinin rəhbəri Səməd Seyidov, köməkçisi Akif Əmirov, Qərbi Azərbaycan İcmasında elmi işçi Şəmsi Qocayev, Yeni Azərbaycan Partiyası (YAP) Qazax Rayon Təşkilatının sədri Anar Nəbiyev, şəhid ailələri, ziyalılar, hüquq-mühafizə orqanlarının, idarə, müəssisə və təşkilat rəhbərləri, təhsil, mədəniyyət, səhiyyə işçiləri, Bakı Dövlət Universitetinin Qazax filialının, Qazax Dövlət Sosial-İqtisadi Kollecin müəllimləri, gənclər, KİV nümayəndələri iştirak ediblər.

Tədbirdə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni səsləndirilib. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin, respublikamızın ərazi bütövlüyü, ölkəmizin suverenliyi uğrunda canlarını fəda etmiş şəhidlərin, igid Vətən oğullarının əziz xatirəsi birdəqiqəlik sükutla yad edilib. “Qərbi Azərbaycan İrsi” kitabının I cildinə həsr edilmiş videoçarx nümayiş etdirilib.     

Tədbirin aparıcısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Qazax Bölməsinin sədri, Əməkdar incəsənət xadimi, şair Barat Vüsal tədbiri açıq elan edərək iştirakçıları salamlayıb, keçirilən tədbirin əhəmiyyətindən söz açıb. B.Vüsal 2020-ci ilin 27 sentyabrında başlayan və cəmi 44 gün sonra şanlı Zəfərlə başa çatan Vətən müharibəsində, 2023-cü il sentyabrın 19-20-də Azərbaycan Ordusunun Qarabağda keçirdiyi lokal xarakterli antiterror tədbirləri zamanı qazandığımız tarixi Qələbə kimi, Qərbi Azərbaycana böyük Qayıdışla bağlı məsələlərdə də nailiyyətə imza atacağımızı, əzəli torpaqlarımıza qayıdacağımız günün isə uzaqda olmadığını vurğulayıb. B.Vüsal bildirib ki, bu gün Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə dövlətimiz Qərbi Azərbaycan həqiqətlərinin beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması istiqamətində mühüm addımlar atır. “Qərbi Azərbaycana Qayıdış Konsepsiyası” bu istiqamətdə strateji yol xəritəsidirdir ki, uğurla icra olunur. Prezidentin tövsiyəsi ilə Qərbi Azərbaycan ərazisində azərbaycanlıların tarixən yaratdığı dövlətçilik ənənələri, maddi və qeyri-maddi mədəni irsi, məruz qaldıqları tarixi ədalətsizliklər və cinayətlər, itirdikləri maddi-mənəvi sərvətlər haqqında davamlı tədqiqatlar aparılır. Şair qeyd edib ki, təqdimatı keçirilən “Qərbi Azərbaycan irsi: Ermənistanda azərbaycanlıların maddi-mədəni irsinin – qəbiristanlıqların sistemli qaydada dağıdılmasının nəticələri və beynəlxalq hüquqi məsuliyyətə dair hesabat və materiallar” kitabı da bu konsepsiyanın mühüm tərkib hissəsi olmaqla yanaşı, tariximizi sənədlərlə, faktlarla, mədəniyyət nümunələri ilə sübut edən qiymətli mənbədir.

Qazax Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı Rəcəb Babaşov giriş sözü ilə çıxış edərək tədbir iştirakçılarını və qonaqları salamlayıb, keçirilən tədbirin əhəmiyyətini vurğulayaraq səmimi ürək sözlərini bölüşüb. İcra başçısı bildirib ki, tarixi yurd yerimiz olan Qərbi Azərbaycan ərazisi bütöv Azərbaycanın ən qədim, təbiətinə görə ən zəngin bölgələrindən biridir. Keçmişdə Azərbaycanın şimalı ilə cənubunu, bütün Qafqazla Yaxın Şərqi birləşdirən mühüm karvan yollarının üstündə yerləşən, hazırda isə şimaldan Gürcüstan, şərqdən və cənub-şərqdən Azərbaycan Respublikası, qərbdən Türkiyə, cənubdan İranla həmsərhəd olmaqla 298 min kvadratkilometr sahəni əhatə edən bu diyar indi Ermənistan dövləti kimi tanınsa da, onun ərazisi son qarışına qədər qədim Türk-Oğuz yurdu, tarixi Azərbaycan torpağıdır. Xalqımız əsrlər boyu zəngin tarixi inkişaf yolu keçmiş və dünya mədəniyyətinə özünəməxsus maddi-mənəvi sərvətlər bəxş etmişdir. Qafqazda qədim dövlətçilik tarixinə sahib olan Azərbaycan xalqı yaşadığı indiki coğrafiyada zaman-zaman yadellilərin işğallarına qarşı qəhrəmanlıqla mübarizə aparmış, tarixi ədalətsizliklərlə qarşılaşmış və bütün bunlara sinə gərərək bugünkü ali səviyyəsinə yüksəlmişdir. Azərbaycan tarixində xalqın inkişafına ciddi neqativ təsir göstərən faciəli səhifələr də olmuşdur. Bu baxımdan ən ağrılı dövrlərdən biri XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf etmişdir. 1804-1813, 1826-1828-ci illərdə baş verən rus-İran müharibələri nəticəsində Azərbaycan torpaqları Rusiya imperiyası və İran arasında bölüşdürülmüş, Azərbaycanın Arazdan şimalda olan hissəsi Rusiyanın, cənubda olan hissəsi isə İranın tərkibinə daxil edilmişdir. Daha bir faciəli hadisə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə 1918-1920-ci illərdə yaşanmışdır. Cümhuriyyətin elan edilməsindən bir gün sonra 1918-ci il may ayının 29-da Azərbaycan Milli Şurası İrəvanı rəsmi qaydada ermənilərə verən qərara imza atmışdır. Bununla da Azərbaycanın şimal torpaqlarının qərb hissəsində Ermənistan dövlətinin qurulması həyata keçirilmişdir. Azərbaycanın tarixi torpaqlarında qurulan Ermənsitan Respublikası Azərbaycan Cümhuriyyətinin yeni ərazilərini işğal etmək üçün müharibəyə başlamış, öz tarixi torpaqlarında yaşayan azərbaycanlıların məqsədli və ardıcıl şəkildə etnik təmizlənməsini və deportasiyasını həyata keçirmişdir. Bu siyasəti Ermənistanın sovet hakimiyyəti və 1991-ci ildə müstəqilliyini elan edən Ermənistan Respublikası da davam etdirmişdir. Beləliklə, azərbaycanlılar öz tarixi-etnik torpaqlarında - Qərbi Azərbaycanda 4 dəfə ermənilərin və onların havadarlarının deportasiya və soyqırımı cinayətlərinə məruz qalmışdır. 1-ci mərhələ 1905-1907-ci illəri əhatə etmiş, bu zaman 90 min azərbaycanlı deportasiya və soyqırıma məruz qalmış, 3-10 min arası əhali qətlə yetirilmişdir. 2-ci mərhələ 1918-1920-ci illəri əhatə etmiş, bu zaman 310-320 min əhali deportasiya və soyqırımına məruz qalmış, təkcə Zəngəzur qəzası üzrə 10068 nəfər qətlə yetirilmişdir. 3-cü mərhələ 1947-1953-cü illəri əhatə etmiş, bu zaman 26 rayon və İrəvan şəhərindən 100 min əhali deportasiya edilmişdir. 4-cü mərhələ isə 1987-1991-ci illəri əhatə etmiş, bu zaman 24 rayon, 284 yaşayış məntəqəsi üzrə 13 şəhər, 12 qəsəbə və 259 kənddə yaşayan ümumilikdə, 300 minə yaxın azərbaycanlı əhali deportasiya və soyqırımına məruz qalmış, onlardan 216 nəfər qətlə yetirilmişdir. Azərbaycan tarixinin bu faciəli səhifələri sovet ideologiyasının təsiri altında uzun müddət tarixi tədqiqatlardan kənarda qalmışdır. Yalnız Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin xalqın təkidli tələbi ilə ikinci dəfə hakimiyyətə gəlişindən sonra bu sahədə əsaslı dəyişikliklər baş verdi. Ulu Öndər Azərbaycan Respublikasının qərbindəki indiki Ermənistan Respublikasının yerləşdiyi torpaqları tarixi və mənəvi əsasla Qərbi Azərbaycan kimi təqdim edərək demişdir: “İndi Ermənistan adlanan ərazi, Qərbi Azərbaycan-İrəvan mahalı, Göyçə mahalı, Zəngibasar mahalı, Zəngəzur mahalı-bunlar hamısı müsəlmanlar, azərbaycanlılar yaşayan diyarlar olubdur”. Məhz bu sözlərdən sonra indiki Ermənistanda qədim dövrlərdən 1991-ci ilə qədər yaşamış azərbaycanlıların keçdiyi tarixi inkişaf yolunun öyrənilməsinin nəzəri-təcrübi bazası formalaşdırılmışdır. Respublika Prezidenti İlham Əliyev bu nəzəri-təcrübi bazanı daha da zənginləşdirmiş, məhz onun göstərişi ilə İrəvan xanlığı haqqında geniş tədqiqatlar aparılmış və fundamental tarixi əsərlər yazılmışdır. Prezident İlham Əliyevin söylədiyi kimi, “Qərbi azərbaycanlılar qanunsuz olaraq dəfələrlə deportasiyaya məruz qalmış toplumdur. Onların hüquqları bərpa edilməlidir və onlar öz doğma torpaqlarına qayıtmalıdırlar”. Ölkə başçısının tövsiyəsi ilə Qərbi Azərbaycan ərazisində azərbaycanlıların tarixən yaratdığı dövlətçilik ənənələri, maddi və qeyri-maddi mədəni irsi, məruz qaldıqları tarixi ədalətsizliklər və cinayətlər, itirdikləri maddi-mənəvi sərvətlər haqqında davamlı tədqiqatlar aparılmaqdadır. Bu istiqamətdə müasir elmi yanaşmalara uyğun yeni fundamental araşdırma – “Qərbi Azərbaycan İrsi” tədqiqatlar seriyası nəşr edilməyə başlanılıb. Məhz təqdimatını həyata keçirdiyimiz kitabın 1-ci cildi seriyanın ilk nəşridir və Azərbaycan, ingilis, rus dillərində nəfis tərtibatla çap edilmişdir. Seriyanın 5 hesabatdan ibarət olması nəzərdə tutulub. I, II, III hesabatlarda Qərbi Azərbaycanda Ermənistan dövləti tərəfindən məqsədli şəkildə dağıdılan azərbaycanlılara məxsus qəbiristanlıqlar, IV hesabatda məscidlər, V hesabatda isə pirlər və türbələr öz əksini tapacaq. Kitabın I cildində 1991-ci ilə qədər Qərbi Azərbaycan – indiki Ermənistan ərazisində mövcud olmuş, indi isə yalnız xarabalıqları qalmış 700-dən çox azərbaycanlı qəbiristanlığının 201-nin əvvəlki və indiki vəziyyətindən bəhs edilir. İki hissədən ibarət olan kitabın birinci hissəsində hesabatın məqsədi və tədqiqatın predmeti müəyyən edilir, tədqiqatın metodologiyasından bəhs olunur. İkinci hissədə isə Qərbi Azərbaycanın hər bir rayonu üzrə qruplaşdırılmış qəbiristanlıqların yerləşdiyi kəndlərin tarixi inkişafı, demoqrafik göstəriciləri, kəndlə bağlı toponimik və inzibati dəyişikliklər, əhalinin köç və deportasiya prosesi, qəbiristanlıq və digər mədəni irs obyektlərinin mövcud vəziyyəti sistemli şəkildə təqdim edilir. Prezident İlham Əliyev 2022-ci il dekabrın 24-də Qərbi Azərbaycandan olan ziyalılarla görüşü zamanı bildirmişdi ki: “...biz birgə səylərlə Qərbi Azərbaycana Qayıdış Konsepsiyasını da işləməliyik. Qarabağ münaqişəsi həll olunandan sonra indi bizim gündəliyimizdə duran məsələ budur… bu gün biz vaxt itirməməliyik… Yenə də bu, necə deyərlər, sülhsevər konsepsiya olmalıdır. Biz bütün beynəlxalq konvensiyalarda bizə məqbul olan müddəaları götürüb bunun əsasında öz hüququmuzu tələb etməliyik”. Bildiyiniz kimi, 26 yanvar 2023-cü il tarixində 1989-cu ildən fəaliyyət göstərən “Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyəti” İctimai Birliyinin hüquqi varisi olan Qərbi Azərbaycan İcması tərəfindən indiki Ermənistan ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların təhlükəsiz və ləyaqətli şəkildə, sülh yolu ilə geriyə qayıtmasının təmin edilməsi barədə konsepsiya – QAYIDIŞ KONSEPSİYASI qəbul edildi. Konsepsiya beynəlxalq hüquqa, aidiyyəti dövlətdaxili hüquqa, tarixi faktlara əsaslanır, ədalətin və sülhün bərqərar olunmasına xidmət edir. Qərbi Azərbaycan İcmasının 100 minlərlə insanı təşkilandırması, tarixi yaddaşı oyatması və keçmişlə rabitə qurması, dövlətimizin beynəlxalq mənafelərini qoruması doğma torpaqlara dönüşü yaxınlaşdırır. “Göyçə Qərbi Azərbaycanın Şuşasıdır. Qarabağ konflikti İrəvandan başlandı, orada da bitəcək. Biz Göyçəyə Qarabağdan qayıdacağıq. İrəvana gedən yollar işğaldan azaddır. Hər bir azərbaycanlı deyir ki, biz bir daha köçkün düşməyəcəyik! Biz bir daha qaçqına çevrilməyəcəyik! Biz bir daha işğala və torpaq itkisinə məruz qalmayacağıq! Qələbəmiz davamlı və əbədi olacaqdır!”, - söyləyən icra başçısı o tarixi günün elə də uzaqda olmadığını söyləyib. 

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Beynəlxalq münasibətlər və parlamentlərarası əlaqələr komitəsinin sədri, Avropa İttifaqı Parlament Əməkdaşlıq Komitəsindəki nümayəndə heyətinin rəhbəri Səməd Seyidov çıxış edərək tədbir iştirakçılarını salamlayıb, keçirilən tədbirin əhəmiyyətindən söz açıb. Millət vəkili Səməd Seyidov qeyd edib ki, Prezident, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə 44 günlük Vətən müharibəsində qazandığımız Zəfərdən sonra qarşımızda yeni perspektivlər açılıb. Şanlı Zəfər işğaldan azad olunan ərazilərə məcburi köçkünlərimizin qayıdışını təmin etməklə yanaşı həm də soydaşlarımızın əzəli Qərbi Azərbaycan torpaqlarına qayıdışının da təməlini qoyub. Millət vəkili qeyd edib ki, ölkə başçısının bu yol xəritəsini sonadək reallaşdırmaqla bağlı güclü siyasi iradəsi ortadadır və hamımız bunun əyani şahidiyik. Millət vəkili bildirib ki, qəbiristanlıqlar bir xalqın keçmişi, inancı və kollektiv yaddaşıdır. Ona görə də qəbiristanlıqları dağıtmaq həmin xalqın izlərini coğrafiyadan silmək cəhdidir. Bu, həm də hər kəsin bildiyi kimi beynəlxalq humanitar hüququn və insan hüquqlarının ciddi şəkildə pozulmasıdır. Millət vəkili Ulu Öndər Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu və hazırda Prezident, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilən uğurlu xarici və daxili siyasət sayəsində öz tarixi torpaqlarından zorla qovulan Qərbi azərbaycanlıların tarixi torpaqlarına qayıdacağı günün artıq uzaqda olmadığını bildirib. Millət vəkili “Qərbi Azərbaycan İrsi: Ermənistanda azərbaycanlıların maddi-mədəni irsinin – qəbiristanlıqların sistemli qaydada dağıdılmasının nəticələri və beynəlxalq hüquqi məsuliyyətə dair hesabat və materiallar” kitabının I cildinin Azərbaycan, ingilis, rus dillərində çap edilməsini yüksək qiymətləndirərək mənfur düşmənin xalqımızın, Qərbi azərbaycanlıların başına gətirdikləri müsibətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasında böyük rol oynayacağını söyləyib. 

Qərbi Azərbaycan İcmasında elmi işçi Şəmsi Qocayev çıxış edərək tədbir iştirakçılarını Qərbi Azərbaycan İcması Aparatının rəhbəri Qalib Qasımovun, eləcə də təqdimatı keçirilən kitabın müəllifləri Milli Məclisin deputatı Əziz Ələkbərlinin, tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Səbuhi Hüseynovun adından salamlayıb, səmimi ürək sözlərini çatdırıb. Natiq tədqiqatın ideya müəllifi və layihə rəhbərinin s.e.d. professor Ədalət Vəliyevin olduğunu qeyd edərək kitabda istifadə olunmuş məlumatlara xüsusi həssaslıqla yanaşıldığını, toplandığını bildirib. Natiq bu gün təqdimatı keçirilən “Qərbi Azərbaycan İrsi: Ermənistanda azərbaycanlıların maddi-mədəni irsinin – qəbiristanlıqların sistemli qaydada dağıdılmasının nəticələri və beynəlxalq hüquqi məsuliyyətə dair hesabat və materiallar” kitabının Qərbin istədiyi kimi onların standartlarına uyğun şəkildə, formada yazıldığını və dərc olunduğunu, kitabda yer alan bütün yazıların istinad yerlərinin göstərildiyini qeyd edib. Natiq kitabın ilk ideya müəllifinin isə Ulu Öndər Heydər Əliyevin olduğunu, bu gün bu kitabın yazılması ilə dahi şəxsiyyətin ruhunun şad olduğunu söyləyib. Ş.Qocayev sözügedən kitabın əsas müəllifinin isə Prezident, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyev olduğunu vurğulayıb. Ölkə başçısının düşünülmüş, qətiyyətli siyasəti sayəsində Qərbi azərbaycanlıların tarixi torpaqlarına qayıdacağı günün artıq uzaqda olmadığını vurğulayıb. 

Sonra Qazax rayon prokurorunun köməkçisi Aidə Nəzərli “Beynəlxalq məsuliyyət: qəbiristanlılqların dağıdılmasına görə Ermənistanın beynəlxalq hüquqi məsuliyyəti”, Bakı Dövlət Universitetinin Qazax filialında İctimai və təbiət fənləri kafedrasında baş müəllim, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Mübariz Süleymanov “Ermənistandan deportasiya edilmiş azərbaycanlılara aid memuar ədəbiyyatı və müsahibələr”, filialın İctimai və təbiət fənləri kafedrasında baş müəllim Tərlan Bədəlova “Qəbiristanlıqlara dəyən zərər: müəyyən edilmə metodu və tətbiqi”, həmin kafedranın müəllimi, Əməkdar müəllim İndira Vəliyeva “Ümumi nəticələr: əldə edilən məlumatların sistemləşdirilməsi və təhlili” mövzularında geniş məruzələrlə çıxış ediblər. Çıxışlarda vurğulanıb ki, Ermənistan ərazisindən zorla çıxarılmış soydaşlarımızın beynəlxalq proses çərçivəsində təhlükəsiz və ləyaqətli şəkildə öz doğma torpaqlarına geriyə qayıtmaları, onların fundamental hüquqlarının bərpa və təmin edilməsi ölkəmizin prioritetlərindəndir. Qərbi Azərbaycandakı soydaşlarımıza qarşı beynəlxalq hüquqa zidd əməllər cəzasız qaldığı üçün Ermənistan 30 ildən çox müddətə Azərbaycan torpaqlarını işğal altında saxlayıb. Bildirilib ki, düşmən xalqımıza qarşı yalnız etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirmədi, eyni zamanda, soydaşlarımıza məxsus maddi-mədəni irsin yer üzündən tamamilə silinməsinə yönəlmiş vandalizm aktları törətdi. Prezident, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin tövsiyəsi ilə Qərbi Azərbaycan ərazisində azərbaycanlıların tarixən yaratdığı dövlətçilik ənənələri, maddi və qeyri-maddi mədəni irsi, məruz qaldıqları tarixi ədalətsizliklər və cinayətlər, itirdikləri maddi-mənəvi sərvətlər haqqında davamlı tədqiqatlar aparılmaqdadır. Bu istiqamətdə müasir elmi yanaşmalara uyğun yeni fundamental araşdırma, “Qərbi Azərbaycan İrsi: Ermənistanda azərbaycanlıların maddi-mədəni irsinin – qəbiristanlıqların sistemli qaydada dağıdılmasının nəticələri və beynəlxalq hüquqi məsuliyyətə dair hesabat və materiallar” kitabının I cildinin Azərbaycan, ingilis, rus dillərində çap edilməsi bu istiqamətdə atılmış uğurlu addımlardan biri və ən böyük töhfədir.