Zirvə qartalı
İnsan
da göz açdığı dünyası kimi sirlidir. Ürəyindən baş alan min bir arzunun sehrində
ömür-gününü el-oba üçün bu odlu-alovlu dünyanın sacında qovurğa edənlər də var.
Hər ağrı-acıya biganə qalıb don olanlar da. Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı məhz
ömür-gününü el-oba üçün sac üstə qovurğa edən insanlardandır. O, yazıçı, müəllim,
millət vəkili kimi həmişə xalqına, millətinə xidmət edir, 75 ildir ki, şərəfli
bir ömür sürür. İsmayıl müəllim təkcə "Dəli Kür” əsəri ilə manqurtlaşmağa
getdiyimiz bir zamanda 60-cı illərdə ədəbiyyatımıza əvəzolunmaz bir inci
bağışladı. Mənəvi dəyəri, ictimai mahiyyəti ilə oxucusunu silkələyən bu əsər hər
kəsi dünəni və sabahı ilə üz-üzə qoydu. Özünə qayıdışa köklədi... Bu
günlərdə mənalı bir ömür yaşayan İsmayıl Şıxlının anadan olmasının 75-ci ili
tamam oldu. Hamı kimi öz şanlı, şöhrətli, el-oba təəssüblü böyük oğlunu təbrikə
gələnlərdən biri də "Qazax Xeyriyyə” Cəmiyyəti idarə heyəti və ağsaqqallar
Şurasının üzvləri Vidadi Babanlı, Teymur Bünyadov, Vidadi Bayramov, Həmid Abbas,
Fərman Eyvazlı, Hüseyn Xəlilov, Qafar Sarıvəlli idi. Yazıçı ilə maraqlı söhbət
hər birimizin ürəyincə oldu. Xatirələr dil açdı, yeni görüşlər, yeni söhbətlər
həmişəyaşar yaddaşnaməyə köçdü... Xatirələr
dil açdı... Vidadi BAYRAMOV: İsmayıl
qağa, bu gün "Qazax Xeyriyyə” Cəmiyyəti idarə heyəti və ağsaqqallar Şurasının
bir qrupu böyük ürək şadlığı, xalq sevgisi ilə Sizin görüşünüzə gəlib.
İnşallah, əsl yubiley təntənəsi xınalı payızda olacaq. Teymur BÜNYADOV: Əzizim,
qardaşım, ürək dostum, sirdaşım İsmayıl! Səni anadan olmağının 75 illiyi
münasibətilə təbrik edir, bağrıma basır, öpür, uzun ömür diləyirəm. Qardaşım,
imkanı nəzərə alaraq, yalnız "Dəli Kür”lə bağlı bəzi anları yada salmaq istəyirəm. "Dəli
Kür” çıxandan sonra tezliklə ad-san çıxardı, hadisəyə çevrildi,
sayıldı-seçildi. Xalqına da, müəllifinə də şan-şöhrət gətirdi. Hamı romanı
oxudu, su kimi içdi. Çoxları ulularını, nəsillərini, köklərini əsərdə axtardı
tapdı. Keçmişləri ilə fəxr etdi. Maraqlı
və mətləblə bağlı bir hadisəni xatırlamaq istəyirəm. Xaçmazın Bostançı kəndində
sayılan, seçilən, ömrünü at belində keçirən Aydəmir adlı kişi yaşayırdı. Dostum
Quliyev Şahpələngin atası idi. Onu çox görmüş, qeyrətlə bağlı, kişiliklə əlaqədar
söhbətlərinin şahidi olmuşdum. Onun görkəmindən, iti baxışından, mərdlik
qığılcımları yağır, ağayana davranışından müdriklik aşkarlanırdı. Bu el
ağsaqqalı "Dəli Kür”ü təkrar-təkrar oxumaqdan doymaz, varlığını orada
axtarardı. Özünü Cahandar ağa ilə qoşalaşdırar, yazıçı məni yazıb deyərdi. Müqəddəs
kitablar kimi "Dəli Kür”ü yatağında yastığının altında saxlayardı. Hətta,
övladlarına vəsiyyət etmişdi ki, mən öləndə "Dəli Kür”ü qəbrimdə başımın altına
qoyun... Aydəmir
əmi vəfat etdi. Elə bil dünyanı yola salan ixtiyar palıd ağacı kökündən qopdu,
yıxıldı. Oğlanları atalarının vəsiyyətini yerinə yetirmək istəyəndə anaları qəti
etiraz elədi. "Dəli Kür”ü tez yastığının altından götürüb bağrına basdı, vermədi.
Və bir qədər də yanıqlı və kövrək səslə "Sizlərə qurban olum, ay balalarım, ay
el-obam, eşidin, bir Cahandar ağam getdi, biri də qoyun mənimlə qalsın. Özüm
Aydəmirin yanına gedəndə aparar, başının altına qoyar, vəsiyyətini yerinə yetirərəm.
Siz tanrı inciməyin...” Həmid ABBAS: Mədəniyyət
İşçiləri Həmkarlar İttifaqları Rəyasət Heyətinin üzvləri seçilməliydik. Özü də
on bir nəfərdən ibarət siyahı bütün mərhələlərdən razılıqla keçmişdi. Bir də
gördüm İsmayıl qağa məni çağırıb dedi ki, mən istəmirəm. Dedim, qurban olum sənə,
təzədən mən kimə deyim ki, İsmayıl qağanı çıxaraq, başqasını qoyaq, bu mümkün
deyil. Onda elə oldu ki, sağ olsun, razılıq verdi, rəyasət heyətinin üzvü kimi
qaldı. Bir yerdə işlədik. Fərman EYVAZLI: Bir
neçə il bundan əvvəl İsmayıl qağa ilə Qaqrada istirahət edirdik. Mən "Qaçaq Kərəm”
romanını yenicə qurtarmışdım. İsmayıl qağadan xahiş etdim ki, oxuyub fikrini
desin. Sağ olsun, iyirmi dörd günün ərzində hər gün bir fəsil oxuyurdu, sonra
isə müzakirə edirdik. Kitabla bağlı mənə bəzi məsləhətlər verirdi. Ondan sonra
iki dəfə romanın üzərində işlədim. Qaçaq Kərəm "Dəli Kür”dəki Cahandar ağa
obrazı ilə xaraktercə uyğun olduğuna görə İsmayıl qağanı yamanca tutmuşdu. Odur
ki, əsərə böyük bir müqəddimə yazdı... Fəridə LƏMAN: İsmayıl
müəllim, uzun müddətdən sonra ədəbiyyatımızda "Dəli Kür” əsəri ilə mərd, igid
babalarımızın əsl obrazını gördük. Bu barədə fikriniz? İsmayıl ŞIXLI: Vallah,
məndə qəribə bir xasiyyət var. Bəzən bir hekayənin üstündə də illərlə fikirləşirəm.
Daşınıb, düşünürəm, sonra onu qələmə alıram. Hələ mən Bakı Pedaqoji
İnstitutunun I kursunda oxuyanda "Dəli Kür” adlı əsər yazmaq fikrindəydim.
1937-ci ildə. Hətta, mənim mətbuatda çıxan ilk mətbu hekayəm də "Dəli Kür”
adlanırdı. O zaman APİ-də "Lenin tərbiyəsi uğrunda” adlı qəzet çıxırdı. Qəzetin
ədəbiyyat hissəsinin rəhbəri Məmmədcəfər Cəfərov idi. Onun ədəbiyyat dərnəyi vardı,
mən də o dərnəyin üzvü idim və həmişə qəzetdə çap olunurdum. Mən demək istəyirəm
ki, Kür, Kür ətrafı hadisələri o vaxtda qələmə almağa belə böyük siqlətlə yox,
onda ayrı bir məqsədlə, yəni qarşımda belə bir sual qoymuşdum – səadət nədir? Getdikcə
hadisələr genişləndi və öz-özümə belə bir qərara gəldim ki, V.Hüqonun "Paris
Noterdam kilsəsi”nə bənzər tarixi, ictimai, siyasi bir əsər yazım. Mən
"Dəli Kür”ü çoxdan yazmışdım, amma onun ictimai köklərini tapa bilmirdim, çətinlik
çəkirdim. Sonra Fikrət Seyidovun Qori müəllimlər seminariyası haqqında bir
kitabı var, onu oxudum və bu mənə əsas verdi ki, Qoriyə arxivə gedim. Bunların
hamısı yekunlaşdı, axırda da "Dəli Kür” yarandı. Həmişə qəzəblənirdim, ona görə
ki, yazıçılarımız da, incəsənət xadimlərimiz də də keçmişimizi, babalarımızı
çox pis göstəriblər. Mirzə Cəlil böyük sənətkardır, amma mən onun prinsipi ilə
razı deyiləm. Məmmədhəsən əmi ilə, Qurbanəli bəylə Azərbaycanı təqdim etmək
olmaz və yaxud da Novruzəliylə. Hətta, mən bir dəfə mətbuatda da yazdım ki,
Marietta Şaginyan Mirzə Cəlilin "Poçt qutusu” hekayəsini "klassik hekayə”
adlandırmışdır. Ona görə yox ki, əsər yazılışı ilə azərbaycanlıların səfeh
olduğunu göstərmişdir. Ona görə istədim ki, bu tezisə qarşı bir tezis qoyam ki,
bizim babalarımız hamısı Məmmədhəsən əmi, Novruzəli deyil, Bizim babalarımız
Cahandar ağa da var, Qaçaq Kərəm də, İsrafil ağa da və s. də. Fəridə LƏMAN: İsmayıl
müəllim, Sizin gəncliyiniz də, müdrik çağlarınız da müharibə illərinə düşüb.
Müharibə mövzusu Sizin "Kerç suları”nda, "Konserv qutuları” və s. əsərlərinizdə
öz əksini tapır. Sizcə bu gün ədəbiyyatımızda müharibə mövzusu öz əksini tapa
bilibmi? İsmayıl ŞIXLI: Böyük
hadisələrdən böyük əsəri tələsik yazmaq olmaz. Gərək təhlil oluna, sonra
yazıla. Hələ bunlar eskizlərdir. Hələ biri oçerk yazır, biri hekayə yazır, biri
şəhidlərdən yazır. Bu nöqteyi-nəzərdən yaxşıdır ki, bunlar yaddan çıxmamaq üçün
yazılır. Amma əsas samballı əsərlər sonra yazılacaq. Fərman EYVAZLI: Əsərin
adının "Dəli Kür” olmasını hardan seçdiniz? İsmayıl ŞIXLI: Ad məsələsi
çox çətindir. Bəzən əsər haqqında fikirləşirsən, hələ adı olmur. Bəzən də əsər
yazılır qurtarır, nöqtə də qoyulur, amma ad yoxdur. "Dəli Kür” adını uşaqlıqdan
camaat arasında eşitmişdim. Kür çayı başqa rayonlarda bir az sakit, lal axır.
Bizim tərəflərdə isə Şıxlıdan Kəsəmənə qədər, xüsusilə Şıxlıda dəliqanlı olur. Fərman EYVAZLI: Deyirlər
ki, hər yazıçının bir şah əsəri olur. Siz bununla razısınızmı? Yəni elə
klassikləri götürək, üç-dörd əsərini oxuyursan, hərəsi bir təsir buraxır.
Deyirlər ki, o əsərin içində biri şah əsər olur. Buna necə baxırsınız? İsmayıl ŞIXLI: Hər
yeni əsər başlayanda yazıçı elə bilir ki, əsas yazacağı yeni əsər budur, bundan
başqası yoxdur, bundan yaxşısı yoxdur. Əgər yazıçı deyirsə, bu mənim şah əsərimdir,
bu qeyri-ciddi söhbətdir. Əksinə, yazıçı əsəri yazıb qurtaranda deyir ki, yaxşı
əsərimi hələ yazacağam. Mən bu fikirdəyəm ki, Şekspir deyəndə "Hamlet”, Puşkin
deyəndə "Yevgeni Onegin” yada düşür. Bu o demək deyil ki, o biri əsərlər zəifdir.
Xoşbəxt o yazıçıdır ki, üç-dörd samballı əsəri var. Bu üç-dördünün içində biri
də aparıcıdır. Fərman EYVAZLI: Yazıçılar
Birliyinin bir neçə yüz üzvü var, amma heç on-on beş şah əsərimiz yoxdur. İsmayıl ŞIXLI: Yazıçılar
Birliyinin üzvü indi neçədir bilmirəm, amma bir vaxt çoxları üzv olmaq istəyirdi.
Ona görə ki, imtiyazlar var idi. Amma sənət adamı bunu düşünmür. Bir dəfə
Şoloxov demişdir: "Tula vilayətində bir Tolstoy vardı, bütün Rusiyaya bəs idi”.
Amma indi yazıçı əlindən tərpənmək olmur, əsər yoxdur. Bunlar təbiidir. Keçmişdə
də nə qədər şairlər olub, həmçinin, Nizaminin, Füzulinin dövründə. İndinin
özündə də təzə qəzəl şairləri yaranıb. Mən isə onu qəbul etmirəm. Hüseyn XƏLİLOV: İsmayıl
qağa, Siz deyən kimi Kürün dəliliyi bizim qıraq Kəsəmən kəndinin yuxarısında Bəhmənlər
burnu var, oraya qədərdir. Həmin buruna çırpılandan sonra Kürün dəliliyi yox
olur. Elə vaxt olub ki, Kür daşıb Bozun arxa tərəfindən də axıb, kənd ada kimi
ortada qalıb. Amma kəndə bir ziyanlıq verməyib. Bu da ulu babalarımızın kəndin
yerini böyük ağıl və müdrikliklə seçmələrini göstərir. "Dəli Kür” əsərinə gəldikdə
isə Sizin yaradıcılığınız içərisində bu əsərin xüsusi yeri var. Mən bu əsəri
ilk dəfə çap olunanda oxumuşdum. Yenidən onu bədnam qonşuların məkrli hərəkətləri
başlayanda bir də oxudum. Hər iki oxunuşda əsərdən böyük mənəvi həzz aldım. XIX
əsr və XX əsrin əvvəllərində yaşamış igid babalarımızın və ismətli nənələrimizin
həyat tərzi gözlərim önündə canlandı, bir qürur hissi duydum. Cahandar ağanın təhqir
olunmuş – yalı və quyruğu qırxılmış Qəməri ilə söhbətini oxuyanda gözlərim
doldu, babalarımızın atlarına arvadları və övladları kimi qeyrət mücəssiməsi
kimi baxıb, başlarının tacıtək saxladıqlarına bir daha əmin oldum. Azər POLADOV: Necə
oldu ki, Hüseyn Ariflə bağlı xatirələr kitabını yazdınız? İsmayıl ŞIXLI: Hüseynlə
biz dost idik, zarafatlarımız çox idi. O, böyük istedad idi. Amma özü
istedadının qədrini bilmirdi. İnsan kimi də çox sadə idi. Onun zarafatlarının
hamısı ictimai məna kəsb edir. Təxminən hər gün zəngləşirdik. Həmişə telefonda
şeirlərini oxuyardı. Birinci sualı bu olardı, a qoca, yenə yatırsanmı? Osman
qağa ilə sən yata-yata istəyirsən feodalizmdən kommunizmə keçəsən. Bizim
zarafatlarımız çox idi, biri də Qorbaçovun yenidənqurma siyasəti ilə bağlıdır.
Yenə bir dəfə zəng vurdu ki, a qoca, yatırsanmı? Dedim – daha neyləyim?! Dedin
ki, yatma, mən də tezdən oyanmışam. Cavabında dedi: - yatmaq məsləhətdir, yox
ayə, durma, get yat, kommunizmdən bir şey çıxmadı, geri qayıdası olduq. Bir
gün zarafatlaşırdıq, arada dedim ki, ay Hüseyn, bunların hamısını yazacam.
Dedi: - yazma, yazsan bir həcv yazıb bütün aşıqlara paylayıb səni biabır edəcəm.
Üstündən bir müddət keçəndən sonra zəng eləyib dedi ki, dünya ölüm-itim
dünyasıdır, yaz. Beləliklə də, lətifələr kitabı yarandı. Vidadi BABANLI: "Göytəpə”
romanını oxucular intizarla gözləyir. Yazıçı bu vədini yerinə yetirməlidir və
inşallah sən bunu tamamlayacaqsan. "Dəli Kür”dən sonra buna ehtiyac var. Mən
heç kəsə qibtə etməmişəm. Amma sənə qibtə edirəm – qüruruna, davranışına, təmkininə,
hərəkətinə. Səni bizdən seçən, fərqləndirən daxili keyfiyyətindi. Mən bunu
çoxlarında görməmişəm. Əgər yaradıcılığında insan hərəkətləri ilə fərqlənirsə,
bu hərəkətlər onun daxilindən gəlir. Şəxsiyyət olmayan adam yaxşı yazıçı ola
bilməz. S.Vurğundan, M.Hüseyndən ən çox bəhrələnən İsmayıl Şıxlıdır. Bu ona görədir
ki, sən onların arasında daha çox olmusan. Xatirəli,
sözlü-söhbətli görüşün sonunda Xalq yazıçısı görüşə gələnlərə öz minnətdarlığını
bildirdi. ...Qartallar zirvəyə şığıyır, qartallar zirvədən şığıyır. Zirvələr Günəşli, Aylı,
ulduzlu səmaya daha yaxındır. Zirvələr ucalıqdır, ucalıq bəyazlıqdır. Əziz
İsmayıl müəllimimiz, Sizə bəyaz günlər, aydın mavi səma diləyirik. Bir də diləyimiz
budur ki, "Qazax Xeyriyyə” Cəmiyyəti anadan olmanızın yüzüncü ildönümünü bax
belə gülərüzlə təbrik etməyə gəlsin! Fəridə
LƏMAN, "Ölsəm
yer xoş olar, qalsam el” III cild, Bakı
- 2011-ci il, səhifə 215-222
Facebook-da paylaş