Qısa yolun intəhasızlığı

İsmayıl Şıxlı etiraf edir ki, onun bədii yaradıcılığı 1947-ci ildən, "İnqilab və mədəniyyət" jurnalında dərc edilmiş "Həkimin nağılı" hekayəsi ilə başlayır. Lakin mən bu yaradıcılığın tarixini xeyli irəlidən, 1941-45-ci illər müharibəsinin odu-alovu içərisində, 1943-cü ilin yanvarında aparılan gündəlikdəki qeydlərdən hesablardım. Onun çox lakonik, yüksək bədii dillə yazılmış, yaddaşlara həkk edilən cəbhə qeydləri göstərir ki, İsmayıl Şıxlı hələ o zamanlar, yəni müharibə haqqında ilk təəssüratlarını səngərlərin soyuq, nəmli divarlarına qısılaraq yazdığı anlarda artıq yazıçı imiş. Çünki yazıçılıq süjet və hadisə qurmağı bacarmaqdan yox, həyatı, insanları görməyi, olub-keçənlər barəsində məhz öz qənaətini hasil etməyi bacarmaqdan başlayır. Buna görə də cəbhə qeydləri bir neçə cəhətdən tədqiq olunmağa layiqdir. Əlbəttə, ilk növbədə bu qeydlər bizi ötən müharibənin ağır illərinə qaytarır: həm də bu qayıdışın özü xüsusi maraq doğurur. Hələ yazıçı kimi özünü tanıtmamış, hətta bərkə-boşa düşməmiş bir döyüşçü öz qeydlərində həyat həqiqətlərinə sadiqdir, müharibənin dəhşətlərini ötəri ştrixlərlə göstərsə də, oxucuda o illərin qəhrəmanlıq ruhu ilə yanaşı, faciəsi barədə də geniş təsəvvür yarada bilir. İsmayıl Şıxlının gündəliyini vərəqlədikcə, hiss edirsən ki, müharibənin ilk illərindən qələbəyə dərin inam var və bu inam onu hər cür məhrumiyyətə, hətta ölümə belə hazırlayıb.

Səciyyəvi misal: "...Dizi sınmış bir matros oturmuşdu. Əynindəki paltar su içindəydi, amma nəğmə oxuyurdu. Hətta onu "arsız" sayıb hirslənənlər də vardı... Matros iri, qüvvətli əliylə bizi kənara itələdi, özü körpünün taxtasından yapışıb yuxarı qalxdı, üz-gözünü turşudub xərəyə uzanmağa çalışdı. Onun ayaqlarının süründüyünü gördüm və başa düşdüm ki, sümüklər çilik-çilik olub. Matrosun sifəti puçur-puçur tər tökdü və birdən huşunu itirib yıxıldı...".

Bu epizodu əbəs yenə seçməmişəm, çünki sonradan bu cəhətlər, yəni həyatı və bu həyatın qazanında qaynayan, onunla birgə nəfəs alan, düşünən, hökm çıxaran, ölən, öldürən, insanı realistcəsinə, bütün zididyyətləri ilə açıb göstərmək İsmayıl Şıxlının başlıca məziyyətlərindən birinə çevriləcəkdir... İkinci tərəfdən, həmin epizodda İsmayıl Şıxlının ideya-estetik platforması da müəyyənləşirdi - insana inam! İnsanın son nəticədə nəinki ətraf mühitdəki, hətta öz daxilindəki əks qüvvəyə qalib gələcəyinə inam! Bu məziyyət böyük ədəbiyyat üçün hava və su kimi vacibdir.

Cəbhə gündəliklərindən bizə bir cəhət də aydın olur: İsmayıl Şıxlı özünü qlobal problemlərə hazırlayır, onu həyatın və insanın xırdalıqları yox, ciddi sosial-mənəvi-fəlsəfi aspektləri düşündürür.

Zənnimizcə, onun iri janra - romana tez keçməsinin və sonradan bu janrı əsas bədii ifadə formasına çevirməsinin sirrini də bax, bunda axtarmaq lazımdır. Düzdür, "Ayrılan yollar" romanınacan Daşkəsən filizçilərinin həyatından bəhs edən bir povest yazmışdı, lakin neçə illər sonra Mehdi Hüseyn haqqındakı sənədli hekayəsində çəkinmədən, özünə xas olan səmimiyyətlə etiraf etmişdi ki, həmin povest ürəyincə alınmayıb. Səbəbi? Səbəbini yazıçı özü hamıdan dəqiq bilirdi - öz mövzusunu tapmayıbmış, yəni hələ yaxşı öyrənmədiyi, lakin o zamanlar dəbdə olan mövzudan yapışıbmış...

Ədəbiyyat saxtanı, tələsikliyi, dəb arxasınca qaçmağı sevmir və heç zaman bağışlamır... İsmayıl Şıxlı bu həqiqəti vaxtında başa düşüb və bütün sonrakı yaradıcılığında əsas meyara çevirib. Heç şübhəsiz, oxucu qəlbinə tez yol tapmasının bir sirrini də bunda axtarmaq lazımdır.

İsmayıl Şıxlının ilk romanı, bayaq dediyimiz kimi, "Ayrılan yollar"dır. Əsərin mərkəzində zamanın ən aktual problemlərindən biri - həyat və insan arasındakı münasibətlər durur. Romanda əsas mübarizə köhnə idarəçilik prinsipinin tərəfdarı, daha doğrusu, yaradıcısı Kosaoğlu ilə yeni dövrün yeni təfəkkürlü nümayəndəsi İmran arasında gedir. Heç bir yenilik, hətta ən mütərəqqi yenilik də köhnəlik - ətalət, dar düşüncə, mühafizəkar əqidə üzərində asan qələbə çalmır. Amma, paradoks kimi görünsə də, həmin illərdə yeniliyin köhnəlik üzərində asan qələbəsini göstərən bəsit bədii əsərlər də meydana gəlirdi, üstəlik, çox vaxt elə əsərlər "yenidir" - deyə təriflənirdi. Lakin İsmayıl Şıxlı həyatın axarına sadiq qalan sənətkardır. "Ayrılan yollar" romanı göstərdi ki, ədəbiyyatımıza onun ən gözəl ənənələrini, realist ruhunu qoruyan bir yazıçı gəlib və bu yazıçı öz müasrinə həyat haqqında, insanın öz zamanı və vicdanı qarşısında borcu haqqında ciddi, açıq ədalətli söhbət aparmaq fikrindədir. Buna görə də onun yeni romanını səbirsizliklə, böyük ümidlə gözləyirdik. İsmayıl Şıxlı ümidimizi aldatmadı, hətta gözlədiyimizdən qat-qat gözəl əsər - "Dəli Kür" romanını yazdı.

"Dəli Kür" haqqında istər respublika mətbuatında, istərsə də mərkəzi mətbuatda çox yazılıb, məşhur sovet tənqidçisi Yuri Surovtsev onu böyük Şoloxovun "Sakit Don" romanı ilə müqayisə edib. Roman yarandığı gündən bu yana Bakıda və Moskvada dəfələrlə nəşr edilib, onun əsasında bədii film çəkilib, tamaşa yaradılıb. Bu uğurun, zəfər yarışının sirri nədədir?

"Dəli Kür" romanı bir neçə cəhətdən örnəkdir. Əlbəttə, ilk növbədə özünün bədii kamilliyi - obrazlarının bütövlüyü, psixoloji dəqiqliyi və dərinliyi, dilinin zənginliyi ilə. İkincisi - obrazların öz dövrü, ictimai mühiti ilə bağlılığı cəhətdən. Son illərdə sovet ədəbiyyatında, o cümlədən bizim ədəbiyyatda tarixi mövzulara maraq xeyli artmışdır. Bu, təbiidir. Hər bir xalq bu günü ilə bərabər keçmişini də öyrənməlidir, çünki tarix dedikdə, təkcə müxtəlif əsərlərdəki müxtəlif ictimai-iqtisadi formasiyalar yox, həm də hər bir xalqın təfəkkür tərzinin, mənəvi inkişafının dinamikası, dialektikası nəzərdə tutulur. Bu mənada əsas ağırlıq həmişə bədii sözün üzərinə düşmüşdür. Lakin bir şərtlə - tarixi

yada salarkən gərək tarixi həqiqətlərə sadiq qalasan, gərək sənin qələmə aldığın həyatdan, o həyatın burulğanında çarpışan adamlardan həmin dövrün nəfəsi duyulsun. Təəssüf ki, həmişə belə olmur. İsmayıl Şıxlının romanında isə zamanın siyasi-mənəvi ruhu dərindən duyulur. Həm də bu, publisistik-deklorativ yolla yox, canlı obrazların taleyi fonunda açılır, göstərilir. Əsərdəki obrazların ən güclüsü, heç şübhəsiz, Cahandar ağadır. Cahandar ağanın təbiətinə xas olan mürəkkəblik, ziddiyyətlər əsasən xalqımızın ictimai həyatında və psixologiyasında həmin mərhələdəki ziddiyyətləri əks etdirir. XIX əsrin sonuna doğru xalqımızın iqtisadi vəziyyətində elə bir köklü dəyişiklik olmasa da, dünyagörüşündə tərpəniş vardı. Bir yandan maarifçilik ideyaları yaranırdı, zamanın siyasi mahiyyətindən baş çıxaran ziyalılar yetişirdi; digər tərəfdən isə feodal əxlaqı hələ də güclü idi. Bir yandan elmə can atan, bu yolla da xalqı mütilikdən, köləlikdən, təfəkkür ətalətindən qurtarmağa çalışan cavanlar yetişirdi, digər tərəfdən elmin qarşısına sədd çəkən mülkədarlar, ruhanilər vardı. Həm də ikinci cəbhə daha güclü, daha təcrübəli idi. Çünki feodal düşüncə tərzinin uzun tarixi ənənəsi vardı.

İsmayıl Şıxlı bu ziddiyyətləri əsasən Cahandar ağanın ailəsinin, xüsusən oğlanları Əşrəfin və Şamxalın timsalında verib, həm də çox böyük ustalıqla verib.

İsmayıl Şıxlı heç vaxt dili süni şəkildə poetikləşdirmir, dilin ikinci, daha vacib rolunu açır - sosial, siyasi və əxlaqi yük daşınmasını, o dildə danışanların fəlsəfi-etik dünyasını göstərir. Ədəbi dilə münasibətdəki bu incəliyi və dərinliyi yazıçının hekayələrində, əfsanə və rəvayətlərində də görürük.

İsmayıl Şıxlı kiçik janrlarda da başlıca yaradıcılıq meyarına sadiq qalır - hər dəfə ciddi, aktual səslənən mənəvi problemlərə toxunur. Onun istər iri, istərsə də kiçik həcmli əsərlərindən vətənpərvərlik və beynəlmiləlçilik mövzusu baş xətt kimi keçir, oxuculara  ən nəcib hisslər təlqin edir.

...Əsərləri oxuyub başa çatandan sonra bir oxucu kimi qəlbimdə oyanan duyğular, təəssürat əsasən bunlardır.

Son olaraq bir arzumu da bildirmək istəyirəm. Güman edirəm, başqa oxucular da bu fikirlə razılaşarlar ki, hələ çox mövzuların İsmayıl Şıxlı qələminə ehtiyacı var, xüsusən bugünkü qaynar, inqilab ruhlu həyatımızda gedən mürəkkəb proseslərin çoxcəhətli mənzərəsini yüksək bədii əsərlərə çevirəcək kamil yazıçı qələminə.                                                                               

Sabir AZƏRİ,

nasir, tərcüməçi

Bakı, 7 may 1987-ci il