Şəxsiyyət

Publisistika                                                                                             İsmayıl Şıxlı - 100

Azərbaycanın görkəmli yazıçısı və mənəviyyatca pak bir insan olan İsmayıl Şıxlı barədə məndən düşüncələrimi istədilər.

Dedim: - Özünə "Qranitdən heykəl” qaldırmış bir insan haqqında mənim qələmimin qüdrəti çatarmı, bu sənətin sahibi olmayan bir şəxsə çətin olmazmı? Və beləcə də bir-iki kəlmə söz yazmaqdan çəkindim. Lakin düşüncə və duyğularımın içində öz-özümə sual verirdim: - Görəsən İsmayıl Şıxlı şəxsiyyəti qarşısında xalqın bu qədər baş əyməsi və onun "fetişizmə” çevrilməsinin səbəbi nədir? Bu məqamda yadıma məhşur fizik Nils Borun haqqında bir əhvalat gəldi. N.Bora deyirlər: "Bu nə sirdir ki, ətrafınıza bu qədər alim-insan toplanıb. O, cavab verir: Çox sadə, özümü onlardan fərqli və ayrılıqda təsəvvür etməmişəm”. Bəli, belə qənaətə gəldim ki, İsmayıl Şıxlı və xalq sinonimdir. Onun ürəyinin döyüntüsü xalqın ürək döyüntüsü ilə eyni faza təşkil edir. Bunu təsdiq edən faktlardan biri kimi İsmayıl Şıxlının imperiyanın kəsəkəs vaxtı, xəfiyə orqanlarının onu bir andaca məhv edə biləcəyini bilə-bilə Qorbaçov və Yazovların ünvanına təhqiredici sözləri, unudulmaz Qanlı Yanvar günlərindəki mərdanə çıxışı gözümün qabağına gəldi.

Bu fikirlərlə yatdım və yuxuda xəyalən İsmayıl müəllim ilə gö­rüşdük: - "Niyə yazmırsan? – yaz - de­di!” Dedim: "İsmayıl müəllim qorxuram mühəndis qələmi i­lə Sizi öz səviyyənizə qaldıra bilməyim. Bunun üçün ədəbiy­yat və incəsənət sahibləri var, mən kiməm ki, buna girişəm”.

Dedi: - "Müdrik bir kəlam var. Yaddan çıxarma: - Kim nə sənət sahibi olur-olsun, onu dinləmək lazımdır, sadə görünən hər hansı şəxs və sənət sahibində bir hikmət var, orada sirlər doludur, sadələr mürəkkəbi yaradıblar. Yaratdığımızın hamısı sadə xalq deyilmi? Biz yalnız onları "aranjirlərə” yığmışıq. Bir də ki, "sözü ürək, sazı sim dilləndirir”.

Sus­dum. Xeyli fikirləşəndən sonra bir sual da verdim: İsmayıl müəllim, sizi saxlaya bilmədik, eləmi? Gərək müstəqilliyimizi əldə etdiyimiz şəraitdə bir az da yaşayaydınız.

- Yox, yox deyib əlavə etdi:

…Çətindir yazanın halı,

Hər vaxt demək olmur "bəli”!

Dərdi asan çəkər insan,

Eşidərsə onu zaman.

Dirikən ölən dünyadır,

Necə də yalan dünyadır,

Dirildirlər ölü kimi,

(Bax, beləcə də məhv olur.)

Sonra sözünə davam edərək dedi: - Ömrümü özüm də olsay­dım belə seçərdim, qarğa kimi yüz il yaşamaqdansa belə gödək ömür, mənəviyyatlı ömür sür­mək şərəflidir.

Sonra, oyanıb, İsmayıl müəl­limlə görüşdüyümdən yadımda nə qalmışdısa yazmalı oldum…

İsmayıl Şıxlı şəxsiyyətinin formalaşmasında müəyyən rol oynamış, onun xarakterik cəhətlərinə toxunmaq istəyərdim. İs­mayıl müəllim Qazax rayonunun Kosalar kəndinə yayda hərdən gələrdi. Bu gəlişlərin birini eşit­dim və "xoş gəlmisiniz” demək üçün yanına getdim. O zaman o, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının Katibliyindən ərizəsi ilə yenicə çıxmışdı. Mərkəzi Komitənin ka­tibi isə K.Bağırov idi.

Hal-əhvaldan sonra söhbət onun işdən çıxmasından getdi və mən sual verdim:

       - İsmayıl müəllim, Sizin kimi bir şəxsin və görkəmli ədibin Azərbaycan ədəbiyyatına rəhbərlik etməsi çox şey verə bilər­di, nə üçün çox təkidlə ərizənizdəki xahişinizin yerinə yetiril­məsini tələb etmisiniz?!

- Bilirsən, MK-nın katibi ilə gələcək Azərbaycanın ədəbiyyat və mədəniyyətinin inkişaf plan­larını razılaşıb işə girişəndə və ya həlli məqamlarında xəbər tu­turam ki, məsələ başqa cür həll olunub. Sual edəndə "Bəs biz belə danışmamışıq?! Necə oldu belə oldu”- Cavabı gülümsəmək olurdu.

Bir neçə dəfə belə və buna bənzər təkrar ha­disələr olduğundan mən də sa­dəcə olaraq xudahafizləşmək üçün ərizə verdim. Katibin özü nə qədər xahiş etdisə "ərizənizi geri götürün”, "ərizə geri götürül­mək üçün verilməyib” – dedim.

     "İndiki zamanda Cahandar ağa kimi kişilər yetişə bilərmi? – deyə soruşdum. Xeyli sükutdan sonra, - Yox - deyə cavab verdi və sözünə davam edərək "- Çünki qüdrətli şəxsiyyətlərin yetişməyi üçün müəyyən amillər lazımdır. Hər şeydən əvvəl insanı sındıran, insan qürurunu, insan mənliyini tapdalayan məhdudiyyətlər olmamlıdır”- dedi.

Buna uyğun hallar xatirimdə çoxdur, lakin söz yığımı çox olar deyə yalnız bunları sizə təqdim etməyi kifayət bilirəm. Bir daha belə qənaətə gəldim ki, İsmayıl Şıxlı vüqarı heç vaxt, heçnəylə - vəzifə, təmanna, şöhrətlə dəyişdirilməyib.

O, MK-nın katibinə: "Sən hə, mən də hə” və ya "Sən yox, mən də yox” üzdən iraq (belələrinin olmaması daha məsləhətdir) rəhbərlərin dedikləri kimi deyərdi, vəzifədə də qalardı… Burada Sokrat haqqında olan bir rəvayət yadıma gəldi. Sokratı edamdan qurtarmaq üçün tələbələri onu gizli yolla (işlənib hazırlanmış yolla başqa ölkəyə getməyi) həbsdən qaçmağı təklif etdikdə: "Mən fiziki yaşamağı mənəvi ölümə dəyişə bilmərəm” - demişdir.

Çox təəssüf ki, təbiətdə olan obyektin gözəl və çirkin olmasını görmə, hiss etmə orqanlarımızın köməyilə deyirik ki, "obyekt-əşya gözəldir və ya naqisdir”. Əgər görmə, hiss etmə orqanımızın əşyanın dərinliyini, başqa xırda bizə görünməyən nöqsanlarını aşkar etmə qabiliyyəti olsaydı deyə bilərdik ki, "obyekt daha gözəl və ya daha naqisdir”. Hiss etmə və görmə orqanımız olsaydı onda şəxsiyyətin də necə doğulduğunu və ya formalaşdığını etalonlaşdıra bilərdik.

Şəxsiyyət ölçüyə sığmayan bir anlayışdır. Şəxsiyyəti şərait yaratmır, şəraitin yaratdığı sadəcə insan olur. Şəxsiyyət xalqın məhsuludur, onu xalq yaradır. O, saxlanc-farmaca xalqın incisi kimi daxil olur. Xalqsız şəxsiyyət yoxdur. O, iradə, istək və arzuların məhsulu deyildir. "Mən şəxsiyyət olmaq istəyirəm” arzusuna yaddır. Xalqın mənəvi varidatıdır.

Şəxsiyyəti çox olan xalqın iqtisadi və hərbi qüdrəti də yüksək olar. Nədənsə şəxsiyyət iqtidar kolletivindən kənarda olur və istər-istəməz şəxsiyyət fədakarlığın zirvəsində olduğu üçün ondan qısqanılır və sağlığında qiymətləndirilmir. O, "məni xalq yaradıb, ona xidmət etməliyəm” həqiqətindən bəhrələnərək xalq mənəviyyatı üstündə özümləşir. Nə qədər təqiblər, təhlükələr qa­pını döysə də şəxsiyyət özgələş­mir.

Xalq onun hakimidir. O, xalqa arxadır. Xalqı onu sevdiyi üçün o, sevilir. Zamandan, mühitdən o ucadır. Zaman, mühit onun isti­qamətini dəyişə bilmir. O, çirka­bı sevmir. O, qartal kimi zirvə­də olur, azca qarğa kimi çirkaba kiriftar olsa, məhv olur, şəxsiyyət itir.

Şəxsiyyəti yalnız fərdiyyəçilər yarada bilir, fədakarlıq ləya­qət zirvəsi olub, fərdiyyəçilərə məxsusdur. Fərdi və fərdiyyəçiləri ictimaiyyətçilər yarada bil­məz.

Şəxsiyyətin xülasəsini ver­məklə belə qənaətə gəlmək istə­yirəm ki, heç şübhəsiz bütün bunlar İsmayıl Şıxlı təbiətində kristallaşmış keyfiyyətlərdir.

İsmayıl Şıxlı şəxsiyyətinin xü­susiyyətlərini onun yaratdığı əsərlərin obrazlarından da aydınlaşdırmaq mümkündür. "Mən, mənim özümdəyəm, məni əməl­lərimdən sor!” məntiqinə uyğun İsmayıl müəllimin psixologiyası­nı özünün əsərlərində öyrənmək daha məqsədə müvafiqdir. Əsərlərindəki cəsarət, kişilik, mərdlik, namus təcəssümləri, obrazları elə İsmayıl müəllimin özünün psixologiyasına tam uy­ğundur.

Bir cəhəti də qeyd etmək is­təyirəm ki, İsmayıl Şıxlını xal­qa sevdirən keyfiyyətlərdən biri və ən əsası yaratdığı əsərlərdən heç bir təmənna ummamasıdır (gözləməməsidir). Gələcəkdə ondan gəlir vəsaiti, şan-şöhrət, orden, təqaüd və s. əldə etmək məqsədi­nin olmaması İsmayıl müəllimi zirvələrə ucaltmışdır. O, yazdığı əsəri heç vaxt başqa yazıçılar kimi "sağmal keçiyə” bənzətmə­miş, "sənə ot verirəm, səndən süd alacam” deməmişdir. Kimi­sə tərifləmək, yaltaqlanmaq belə obrazları yaratmaq ona yad olmuş­dur. Təəssüf ki, belə məzmunda yazılmış əsərlər bəzən "gözə kül” üfüləyə bilir və hətta təriflə­rə lazım bilinir. Belə əsərlərin sonrakı aqibəti barədə söhbət açmağa dəyməz. Bunu oxucular daha yaxşı deyə bilər. Sonralar bunlar yığılır və maklaturalıq olur.

Çox təəssüf ki, ömür imkan vermədi İsmayıl müəllimə. Bu aşağıda yazdığım xatirəni "Dəli Kür” romanının sonrakı çapları­na daxil etsin.

            Birinci Şıxlı kəndində atamdan eşit­diyim bir əhvalat olmuşdur:

"Mustafa kişi bir gəlin gətirib­miş və özü də düşmənli vaxtında.

Xeyli camışı, mal-qarası var imiş. Kürün qırağında "qay­nar”dan evə qayıdan qayınana və gəlin paltarı həyətdə kəndir­dən asırlar ki, qurusun. Görünür gecə paltarlar çöldə qalır, səhər qalxanda Mustafa kişi görür ki, gizli söz-söhbət gedir və təkidlə soruşduqda məsələni açırlar ki, gəlinin alt paltarı yoxdur. Çox götür-qoy edirlər düşmən tərəfdən düşmənçilik əlaməti kimi qiymətləndirirlər. Bu halda Mustafa kişinin arvadı camışın hansınınsa əvvəllər pal­tar yediyini görübmüş. Şübhə­dən çıxmaq üçün, düşmənin bu işdə əli olub-olmamasını yəqin­ləşdirmək üçün camışlardan bi­rini kəsirlər və qarnından heç nə tapılmır. Bu məqsədlə dörd camış kəsilir və axırıncı camışın qarnından iki iç paltarı çıxır. Başqa bir xırda heyvan kəsirlər, şadlıq edirlər və şübhədən qur­tarırlar.

Bu yazdıqlarımı qeydə aldı və dedi: - Bir az əvvəl söyləsəydin namus rəmzi kimi "Dəli Kür”ə daxil edərdim. Baxım, yeni çapı­nı bəlkə hazırladıq...

Təəssüf ki, qədir-qiymət bilməyi öləndən sonra adət et­mişik. İnanıram ki, qədirbilən xalqı­mız İsmayıl Şıxlı adına layiq, ca­nını ondan əsirgəməmiş böyük oğluna elə bir "heykəl” ucalda­caq ki, həmişə xatirələrdə yaşasın.

                                                           Rasim MUSTAFAYEV,

                                                          Qərb (Ağstafa) Elektrik Şəbəkəsinin

ilk direktoru, Texnika elmləri namizədi, dosent

P.S. Onların hər ikisi bir elin, bir yurdun övladları idi… Qohum olduqları üçün fiziki oxşarlıqları ilə yanaşı, mənəvi oxşarlıqları da var idi: məğrur, qürurlu, əyilməz!...

Ölüm qabağı hər ikisi oğlanlarına "kişi olmağı” vəsiyyət eləmişdi… Bəli, bütün dövrlərin şəxsiyyətə etiyacı olub. Sənətindən asılı olmayaraq onların hər ikisi xalqın qarşısına çıxmağa mənəvi haqlı olan söz və əməl sahibləri idilər. Yalnız indi mənə aydın olur ki, niyə məhz atam haqqında İsmayıl Şıxlı belə demişdir: "Bunları qoruyun, belə cəsarətli insanlar çox azdır?!”

Bu il rəhmətliklər İsmayıl Şıxlının 100, atam Rasim Mustafayevin 90 yaşı tamam olur.

Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlınnın 100 illiyi ərəfəsində atamın böyük şəxsiyyət, qüdrətli sənətkar haqında bu xatirə-oçerkini yazı üslubunu saxlamaqla oxuculara təqdim etməyi özümə borc bildim.

            Mustafa RASİMOĞLU,

şair, AYB Qazax filialının ədəbi məsləhətçisi