Yuxarı Əskiparasız keçən 28 il...
Bu gün 168 km məsafədə
düşmənlə sərhəddə yerləşən Qazax rayonunun Bağanıs Ayrım,
Xeyrımlı, Barxudarlı, Sofulu, Qızılhacılı, Yuxarı Əskipara və Aşağı Əskipara kimi 7 kəndi hələ də
düşmən tapdağı altındadır. Rayonun Məzəm, Quşçu Ayrım, Fərəhli,
Cəfərli və Bala Cəfərli kəndləri
isə mənfur düşmən gülləsinin atəşinə
məruz qalır. 8 iyun tarixi isə Qazax
rayonunun Yuxarı Əskipara kəndinin işğalı günüdür. 1992-ci ildə ermənilər
tərəfindən zəbt edilən kəndin işğalından bu gün 28 il ötür. Dörd tərəfi dağlarla əhatə olunan, meşəliklə örtülən, çoxlu mineral bulaqları olan kənd ada şəklində Ermənistan ərazisində yerləşmişdir. Aşağı Əskiparadan Erməni Əskiparası (və ya Sarxan) vasitəsilə
ayrılır. Kənd ərazisində çoxlu tarixi
abidələr var. Yuxarı Əskipara kəndi işğal olunmazdan əvvəl
kəndin təsərrüfat sayı 145, əhali sayı isə 450 nəfər (210 nəfər kişi, 240 nəfər
qadın) təşkil etmişdir. Hazırda Qazax Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının Yuxarı
Əskipara kənd İnzibati Ərazi Dairəsi üzrə nümayəndəliyində 185 təsərrüfat var.
Əhali sayı isə 702 nəfərdir. Kəndin 7 nəfər şəhidi,
10 nəfər Qarabağ müharibəsi əlili və 39 nəfər Qarabağ müharibəsi veteranı var. 28 ildir ki, Yuxarı
Əskiparanın həsrəti ilə yaşayan kənd sakinləri əsasən Qazax şəhəri ərazisində,
Qazax ətrafı kəndlərdə, o cümlədən 35 ailə Xanlıqlar kəndində, 44 ailə isə Qazaxbəyli
kəndində məcburi köçkünlər üçün salınmış Yeni qəsəbədə məskunlaşıblar. "Avey” Dövlət Tarix-Mədəniyyət qoruğunun "Yuxarı
Əskipara” filialı ərazisinə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2
avqust 2001-ci il tarixli 132 nömrəli Qərarı ilə dövlət qeydiyyatına götürülmüş14 abidə var ki, bu gün həmin abidələr
və yerləşdiyi filial düşmən tapdağı altındadır. Məbəd: inventar № 281. Ölkə əhəmiyyətli
memarlıq abidəsidir. Qazax rayonunun
Yuxarı Əskipara kəndində V-VIII əsrlərdə tikilmişdir. Qafqaz Albaniyasının mədəni irsinə aid olan məbəd qırmızı tuf daşdan
dördkünc planda inşa edilib və möhtəşəm görünüşə malikdir. Məbədin divarlarının
bir neçə yerində böyük alban xaçı həkk olunub ki, bu da məbədin albanlara
məxsusluğunu sübut edir. Bu məbəd meşədə, əlçatmaz dağlıq yerdə yerləşmişdir.
Kompleks təqribən 2,5 hektar ərazini tutur və divarlarla əhatələnmişdir. Yüksək
mövqedə yerləşmiş əsas tikililər kompleksin qalan hissəsindən divarla ayrılmışdır. Yeraltı
yol: inventar № 1278. XIV əsrə aid ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidədir.
Yuxarı Əskipara kəndindəki XVII əsrə aid edilmiş qüllənin döşəməsindən
başlayır. Hansı istiqamətə getdiyi məlum deyil. Yeraltı
su kəməri: inventar № 1279. Ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidədir. Yuxarı
Əskipara kəndində, keçi damı deyilən dağın zirvəsində yerləşir. Diametri 3 metr,
dərinliyi də 3 metr olan quyu anbardan ibarətdir. Anbarın divarları çiy kərpiclə
hörülüb. Quyunun dibində içməli soyuq su olub. Suyun haradan gəldiyi yer məlum
deyil. Nə qədər su götürülsə də öz səviyyəsini itirmir. Sanki möcüzədir. Qüllə: inventar № 4518. Yuxarı
Əskiparada nisbətən salamat qalan abidələrdən biri Qüllədir. Adına "Dördkünc
qala” da deyirlər. Coğaz çayının sahilində ucaldılmış bu çoxmərtəbəli qala gözətçixana
olub. Düşünülüb qoyulmuş pəncərələr, müşahidə dəlikləri, xəbərdaredici tonqal
yerləri bunu bir daha təsdiq edir. Planda qala kvadrat şəklindədir. Onun hər
bir tərəfinin uzunluğu 8 metr, hündürlüyü isə 21 metr təşkil edir. Qala çay
daşından çox səliqə ilə hörülüb. Bişmiş qırmızı kərpicdən kəmər-naxışları var.
Mərtəbə arası bağları ağacdan imiş. Həyətində köməkçi binalar olub. Yuxarı hissəsi
dağılmışdır. Qüllə vaxtilə beşmərtəbəli olmuşdur. Mərtəbələrin arası pilləkənlərlə
əlaqələndirilmişdir. Hər mərtəbə mazğallarla təchiz edilmişdir. Mazğallar döşəmənin
üstündən 1,3 metr hündürlükdə düzəldilmişdir. Memarlıq və mühəndislik
baxımından tikili bölgəyə məxsus inşaat üslubunda ucalmışdır. Buna oxşar, eyni
üslubda tikilmiş gözətçi bürcü Ağstafa rayonunun ərazisində, Azərbaycanın
Gürcüstan ilə dövlət sərhədində, Zaqatala və Baləkən rayonlarında vardır. Bu
qala Azərbaycanın orta əsr müdafiə tikililərinin nadir və önəmli örnəyidir.
Qülləni "Qalakənd qalası” qala divarından 3 km-lik yol ayırır. Qala sahəsi
uzunluğu 2 km.-ə çatan böyük yonulmamış daşdan hörülmüş iki qat divarla əhatələnmişdir. Qatır körpüsü: inventar № 4519. XII-XIII
əsrə aid yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsidir. Yuxarı Əskipara kəndinin ərazisində,
kəndin mərkəzindən 1 km qərbdə yerləşir. Coğaz çayının üzərindədir. Bir
tağlıdır. Uzunluğu təxminən 12 metr, eni 2,5 metrdir. Tikinti materialı çal
daşdan və əhəngdəndir. Qızılhacılı körpüsü: inventar № 4520. Yerli əhəmiyyətli
memarlıq abidəsidir. Yuxarı Əskipara ilə Aşağı Əskipara kəndlərinin
arasındadır. Bir tağlıdır. Kazım körpüsü: inventar № 4521. Yerli əhəmiyyətli
memarlıq abidəsidir. Yuxarı Əskipara kəndində kiçik dağ çayının üzərindədir.
Onun uzunluğu 3,4 metr, mərkəzi hissəsinin eni
5,8 metr, ümumi hündürlüyü isə
5 metr təşkil
edir. Körpü bir aşırımlıdır. Aşırımın ümumi görkəmi yarımçevrə şəkillidir.
Körpünün özülünü qayadan çapılmış daşlar təşkil etdiyi halda üst hissəsi kərpicdən
hörülmüşdür. Onun keçid hissəsinin üst örtüyü torpaqdır. Qulucanlı körpü: inventar № 4522. Yerli əhəmiyyətli
memarlıq abidəsidir. Qulucanlı körpüsü Qazançı dağının ətəyində Qulucanlı
adlanan ərazidə yerləşib. Çox da böyük olmayan körpü dairəvi formada olub.
Körpü əhəng qum qarışığı ilə hörülüb. Körpünün uzunluğu 3-4 metr, dərənin içindən
hündürlüyü 3.5 metr olmuşdur. Bir hissəsi dağıntıya məruz qalsa da, təxminən
1,5-2 metr hissəsi salamat qalmışdır. Yuxarı Əskipara kəndi işğal olunana qədər
kənd əhalisi bu körpüdən istifadə edirdi. Körpünün əhəng qarışığı ilə hörülmüş
divar hissəsindən saxsı boru vasitəsilə daim bulaq suyu axırdı. Deyilənlərə görə
Qulucanlı körpüsü Xalxal şəhərinə gedən karvan yolunun üzərində tikilmişdir. Hamam qalıqları: inventar № 4523. Yerli
əhəmiyyətli memarlıq abidəsidir. Yuxarı Əskipara kəndində, Coğaz çayının
sahilində, karvan yolu ağzında yerləşir. Həmin ərazidə təxminən 3 haman
olubdur. Onlardan ikisi tamamilə uçub. Birinin yarım hissəsi qalıb. Uzunluğu 10
metr, eni 5 metr olmaqla iki otaqdan ibarət olub. Biri ümumi hamam, o biri hissədə
hörükdən 10-a qədər vanna olub. Burada balaca su hovuzu da olub. Hovuza pilləkənlərlə
aşağı düşülür. Saxsı turbalar vasitəsilə gələn su hovuza tökülür və buradan
müalicə vasitəsilə istifadə edilirmiş. Coğaz çayının sahilində 7 su dəyirmanının
qalıqları indi də durmaqdadır. Orada şəhər olan vaxt ərzində meşə olmayıb. Şəhər
dağılıb xaraba qaldıqdan sonra meşə əmələ gəlibdir. Dağılmış vəziyyətdədir. Tədqiq
olunmayıb. Koroğlu qalası qülləsi: inventar № 4524. Koroğlu
qalası Yuxarı Əskipara kəndindən 4-
5
km şimalda hündür sıldırım qayalıqların üzərində yerləşir.
Qala çal daşdan və əhəng qarışıq qumla hörülmüşdür. Qala çox da böyük olmayıb.
Qalaya gediş-gəliş şimal tərəfdən daha rahat olub. Qalanın ətrafında bəzi tikili
yerləri hələ də durmaqdadır. Deyilənlərə görə Xalxal şəhərinin yadelli
işğalçıların hücumlarından qorunması üçün qala keşikçi məntəqəsi kimi istifadə
olunmuşdur. Türbə: inventar № 4525. Yerli əhəmiyyətli
memarlıq abidəsidir. Yuxarı Əskipara kəndinin qəbiristanlığındadır. Dairəvi
formadadır. İçərisində iki qəbir var. Şəxsiyyətləri məlum olmayan bu məzarların
üzərində ərəb əlifbası ilə yazılar var. Dəyirman: inventar № 4532. Yerli əhəmiyyətli
memarlıq abidəsidir. Aşağı Əskipara kəndinin ərazisində Coğaz çayının sol
sahilində yerləşir. Ermənilərin işğalınadək fəaliyyət göstərmişdir. Kilsə: inventar № 4533. Aid olduğu
tarixi məlum deyil. Yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsidir. Aşağı Əskipara kəndinin
ərazisindədir. Yaşlı kənd sakinlərinin dediklərinə görə bu kilsə albanlara məxsusdur.
Albanların qəbiristanlığı isə kilsə yalı deyilən təpənin ətəyində yerləşir.
Kilsə həmin təpənin cənub ətəyində tikilmişdir. Şəhərgah: inventar № 5852. Orta əsrlərə
aid yerli əhəmiyyətli, arxeoloji abidədir. Yuxarı Əskipara kəndinin ərazisindədir. Bu şəhərgah qədim Xalxal şəhərinin
qalıqları hesab edilir. Yuxarı Əskipara kəndindəki evlərin əksəriyyəti qədim
yaşayış tikililərinin üzərindədir. Bu ərazidə yerləşən Alban yazıları olan qəbir
daşlarının SSRİ dövründə ermənilər tərəfindən
daşınaraq aparmaları da söylənilir. Abidə tədqiq olunmayıb. Bu gün Yuxarı Əskiparalılar əsası ulu öndər Heydər
Əliyev tərəfindən qoyulmuş dövlətimizin taleyinin etibarlı əllərdə olduğunu
yaxşı bilirlər. Heydər Əliyev kürsüsünün layiqli
davamçısı, cənab Prezident İlham Əliyevin ölkəmizi gələcəyə, yeni uğurlara
inamla apardığının da şahididirlər. Kənd sakinləri onu da yaxşı bilirlər ki, ölkə
Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ordumuzun qüdrəti
sayəsində işğal altında olan bütün torpaqlarımız, Qazaxın 7 kəndi, o cümlədən də
Yuxarı Əskipara kəndi işğaldan azad olunacaq və həmin gün xalqımızın tarixinə
qızıl hərflərlə yazılacaq. Hər kəsin arzusuna, diləyinə çevrilmiş o gün isə çox da uzaqda deyil. Qeyd: Yazı Qazax
Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının Yuxarı Əskipara kənd İnzibati Ərazi Dairəsi
üzrə nümayəndəliyinin, "Avey” Dövlət
Tarix-Mədəniyyət qoruğunun məlumatları əsasında hazırlanıb.
GOYEZEN.AZ
Facebook-da paylaş