Şəxsiyyət
Şəkildə:
sağdan Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı, Xalq yazıçısı İmran Qasımov və Qərb
Elektrik Şəbəkəsinin ilk direktoru Rasim Mustafayev çıxış edərkən (1972-ci il
Qazax şəhəri) Azərbaycanın görkəmli yazıçısı və mənəviyyatca pak bir
insan olan İsmayıl Şıxlı barədə məndən düşüncələrimi istədilər. Dedim: - Özünə "Qranitdən heykəl” qaldırmış bir insan haqqında
mənim qələmimin qüdrəti çatarmı, bu sənətin sahibi olmayan bir şəxsə çətin
olmazmı? Və beləcə də bir-iki kəlmə söz yazmaqdan çəkindim. Lakin düşüncə və
duyğularımın içində öz-özümə sual verirdim: - Görəsən İsmayıl Şıxlı şəxsiyyəti
qarşısında xalqın bu qədər baş əyməsi və onun "fetişizmə” çevrilməsinin səbəbi nədir?
Bu məqamda yadıma məhşur fizik Nils Borun haqqında bir əhvalat gəldi. N.Bora deyirlər: "Bu nə sirdir ki, ətrafınıza bu qədər
alim-insan toplanıb. O, cavab verir: Çox sadə, özümü onlardan fərqli və
ayrılıqda təsəvvür etməmişəm”. Bəli, belə qənaətə
gəldim ki, İsmayıl Şıxlı və xalq sinonimdir. Onun ürəyinin döyüntüsü xalqın ürək
döyüntüsü ilə eyni faza təşkil edir. Bunu təsdiq edən faktlardan biri kimi
İsmayıl Şıxlının imperiyanın kəsəkəs vaxtı, xəfiyə orqanlarının onu bir andaca
məhv edə biləcəyini bilə-bilə Qorbaçov və
Yazovların ünvanına təhqiredici sözləri, unudulmaz Qanlı Yanvar günlərindəki mərdanə
çıxışı gözümün qabağına gəldi. Bu fikirlərlə yatdım və yuxuda xəyalən İsmayıl müəllim
ilə görüşdük: - "Niyə yazmırsan? – yaz - dedi!” Dedim: "İsmayıl müəllim
qorxuram mühəndis qələmi ilə Sizi öz səviyyənizə qaldıra bilməyim. Bunun üçün ədəbiyyat
və incəsənət sahibləri var, mən kiməm ki, buna girişəm”. Dedi: - "Müdrik bir kəlam var. Yaddan çıxarma: - Kim nə
sənət sahibi olur-olsun, onu dinləmək lazımdır, sadə görünən hər hansı şəxs və
sənət sahibində bir hikmət var, orada sirlər doludur, sadələr mürəkkəbi
yaradıblar. Yaratdığımızın hamısı sadə xalq deyilmi? Biz yalnız onları "aranjirlərə”
yığmışıq. Bir də ki, "sözü ürək, sazı sim dilləndirir”. Susdum. Xeyli fikirləşəndən sonra bir sual da verdim:
İsmayıl müəllim, sizi saxlaya bilmədik, eləmi? Gərək müstəqilliyimizi əldə etdiyimiz
şəraitdə bir az da yaşayaydınız. - Yox, yox deyib əlavə etdi: …Çətindir
yazanın halı, Hər
vaxt demək olmur "bəli”! Dərdi
asan çəkər insan, Eşidərsə
onu zaman. Dirikən ölən dünyadır, Necə də yalan dünyadır, Dirildirlər ölü kimi, (Bax, beləcə də məhv olur.) Sonra sözünə davam edərək dedi: - Ömrümü özüm də olsaydım
belə seçərdim, qarğa kimi yüz il yaşamaqdansa belə gödək ömür, mənəviyyatlı
ömür sürmək şərəflidir. Sonra, oyanıb, İsmayıl müəllimlə görüşdüyümdən
yadımda nə qalmışdısa yazmalı oldum… İsmayıl Şıxlı şəxsiyyətinin formalaşmasında müəyyən
rol oynamış, onun xarakterik cəhətlərinə toxunmaq istəyərdim. İsmayıl müəllim
Qazax rayonunun Kosalar kəndinə yayda hərdən gələrdi. Bu gəlişlərin birini eşitdim
və "xoş gəlmisiniz” demək üçün yanına getdim. O zaman o, Azərbaycan Yazıçılar
İttifaqının Katibliyindən ərizəsi ilə yenicə çıxmışdı. Mərkəzi Komitənin katibi
isə K.Bağırov idi. Hal-əhvaldan
sonra söhbət onun işdən çıxmasından getdi və mən sual verdim: - İsmayıl
müəllim, Sizin kimi bir şəxsin və görkəmli ədibin Azərbaycan ədəbiyyatına rəhbərlik
etməsi çox şey verə bilərdi, nə üçün çox təkidlə ərizənizdəki xahişinizin
yerinə yetirilməsini tələb etmisiniz?! - Bilirsən, MK-nın katibi ilə gələcək Azərbaycanın ədəbiyyat
və mədəniyyətinin inkişaf planlarını razılaşıb işə girişəndə və ya həlli məqamlarında
xəbər tuturam ki, məsələ başqa cür həll olunub. Sual edəndə "Bəs biz belə
danışmamışıq?! Necə oldu belə oldu”- Cavabı gülümsəmək olurdu. Bir neçə dəfə belə və buna bənzər təkrar hadisələr
olduğundan mən də sadəcə olaraq xudahafizləşmək üçün ərizə verdim. Katibin özü
nə qədər xahiş etdisə "ərizənizi geri götürün”, "ərizə geri götürülmək üçün
verilməyib” – dedim. "İndiki zamanda Cahandar ağa
kimi kişilər yetişə bilərmi? – deyə soruşdum. Xeyli sükutdan sonra, - Yox - deyə
cavab verdi və sözünə davam edərək "- Çünki qüdrətli şəxsiyyətlərin yetişməyi
üçün müəyyən amillər lazımdır. Hər şeydən əvvəl insanı sındıran, insan
qürurunu, insan mənliyini tapdalayan məhdudiyyətlər olmamlıdır”- dedi. Buna uyğun hallar xatirimdə çoxdur, lakin söz
yığımı çox olar deyə yalnız bunları sizə təqdim etməyi kifayət bilirəm. Bir
daha belə qənaətə gəldim ki, İsmayıl Şıxlı vüqarı heç vaxt, heçnəylə - vəzifə,
təmanna, şöhrətlə dəyişdirilməyib. O, MK-nın katibinə: "Sən hə, mən də hə” və ya "Sən
yox, mən də yox” üzdən iraq (belələrinin olmaması daha məsləhətdir) rəhbərlərin dedikləri kimi deyərdi, vəzifədə
də qalardı… Burada Sokrat haqqında olan bir rəvayət yadıma gəldi. Sokratı edamdan qurtarmaq üçün tələbələri onu gizli yolla
(işlənib hazırlanmış yolla başqa ölkəyə getməyi) həbsdən qaçmağı təklif etdikdə:
"Mən fiziki yaşamağı mənəvi ölümə dəyişə bilmərəm” - demişdir. Çox təəssüf ki, təbiətdə olan obyektin gözəl və çirkin
olmasını görmə, hiss etmə orqanlarımızın köməyilə deyirik ki, "obyekt-əşya gözəldir
və ya naqisdir”. Əgər görmə, hiss etmə orqanımızın əşyanın dərinliyini, başqa
xırda bizə görünməyən nöqsanlarını aşkar etmə qabiliyyəti olsaydı deyə bilərdik
ki, "obyekt daha gözəl və ya daha naqisdir”. Hiss etmə və görmə orqanımız
olsaydı onda şəxsiyyətin də necə doğulduğunu və ya formalaşdığını etalonlaşdıra bilərdik. Şəxsiyyət ölçüyə sığmayan bir anlayışdır. Şəxsiyyəti şərait
yaratmır, şəraitin yaratdığı sadəcə insan olur. Şəxsiyyət xalqın məhsuludur,
onu xalq yaradır. O, saxlanc-farmaca xalqın incisi kimi daxil olur. Xalqsız şəxsiyyət
yoxdur. O, iradə, istək və arzuların məhsulu deyildir. "Mən şəxsiyyət olmaq istəyirəm”
arzusuna yaddır. Xalqın mənəvi varidatıdır. Şəxsiyyəti çox olan xalqın iqtisadi və hərbi qüdrəti də
yüksək olar. Nədənsə şəxsiyyət iqtidar kolletivindən kənarda olur və istər-istəməz
şəxsiyyət fədakarlığın zirvəsində olduğu üçün ondan qısqanılır və sağlığında qiymətləndirilmir.
O, "məni xalq yaradıb, ona xidmət etməliyəm” həqiqətindən bəhrələnərək xalq mənəviyyatı
üstündə özümləşir. Nə qədər təqiblər, təhlükələr qapını döysə də şəxsiyyət özgələşmir. Xalq onun hakimidir. O, xalqa arxadır. Xalqı onu
sevdiyi üçün o, sevilir. Zamandan, mühitdən o ucadır. Zaman, mühit onun istiqamətini
dəyişə bilmir. O, çirkabı sevmir. O, qartal kimi zirvədə olur, azca qarğa
kimi çirkaba kiriftar olsa, məhv olur, şəxsiyyət itir. Şəxsiyyəti yalnız fərdiyyəçilər yarada bilir, fədakarlıq
ləyaqət zirvəsi olub, fərdiyyəçilərə məxsusdur. Fərdi və fərdiyyəçiləri
ictimaiyyətçilər yarada bilməz. Şəxsiyyətin xülasəsini verməklə belə qənaətə gəlmək
istəyirəm ki, heç şübhəsiz bütün bunlar İsmayıl Şıxlı təbiətində kristallaşmış
keyfiyyətlərdir. İsmayıl Şıxlı şəxsiyyətinin xüsusiyyətlərini onun
yaratdığı əsərlərin obrazlarından da aydınlaşdırmaq mümkündür. "Mən, mənim
özümdəyəm, məni əməllərimdən sor!” məntiqinə uyğun İsmayıl müəllimin
psixologiyasını özünün əsərlərində öyrənmək daha məqsədə müvafiqdir. Əsərlərindəki
cəsarət, kişilik, mərdlik, namus təcəssümləri, obrazları elə İsmayıl müəllimin
özünün psixologiyasına tam uyğundur. Bir cəhəti də qeyd etmək istəyirəm ki, İsmayıl Şıxlını
xalqa sevdirən keyfiyyətlərdən biri və ən əsası yaratdığı əsərlərdən heç bir təmənna
ummamasıdır (gözləməməsidir). Gələcəkdə ondan gəlir vəsaiti, şan-şöhrət, orden,
təqaüd və s. əldə etmək məqsədinin olmaması İsmayıl müəllimi zirvələrə
ucaltmışdır. O, yazdığı əsəri heç vaxt başqa yazıçılar kimi "sağmal keçiyə” bənzətməmiş,
"sənə ot verirəm, səndən süd alacam” deməmişdir. Kimisə tərifləmək,
yaltaqlanmaq belə obrazları yaratmaq ona yad olmuşdur. Təəssüf ki, belə məzmunda
yazılmış əsərlər bəzən "gözə kül” üfüləyə bilir və hətta təriflərə lazım
bilinir. Belə əsərlərin sonrakı aqibəti barədə söhbət açmağa dəyməz. Bunu
oxucular daha yaxşı deyə bilər. Sonralar bunlar yığılır və maklaturalıq olur. Çox təəssüf ki, ömür imkan vermədi İsmayıl müəllimə. Bu
aşağıda yazdığım xatirəni "Dəli Kür” romanının sonrakı çaplarına daxil etsin. Birinci Şıxlı kəndində atamdan eşitdiyim
bir əhvalat olmuşdur: "Mustafa kişi bir gəlin gətiribmiş və özü də düşmənli
vaxtında. Xeyli camışı, mal-qarası var imiş. Kürün qırağında
"qaynar”dan evə qayıdan qayınana və gəlin paltarı həyətdə kəndirdən asırlar
ki, qurusun. Görünür gecə paltarlar çöldə qalır, səhər qalxanda Mustafa kişi
görür ki, gizli söz-söhbət gedir və təkidlə soruşduqda məsələni açırlar ki, gəlinin
alt paltarı yoxdur. Çox götür-qoy edirlər düşmən tərəfdən düşmənçilik
əlaməti kimi qiymətləndirirlər. Bu halda Mustafa kişinin arvadı camışın
hansınınsa əvvəllər paltar yediyini görübmüş. Şübhədən çıxmaq üçün, düşmənin
bu işdə əli olub-olmamasını yəqinləşdirmək üçün camışlardan birini kəsirlər və
qarnından heç nə tapılmır. Bu məqsədlə dörd camış kəsilir və axırıncı camışın
qarnından iki iç paltarı çıxır. Başqa bir xırda heyvan kəsirlər, şadlıq edirlər
və şübhədən qurtarırlar. Bu yazdıqlarımı qeydə aldı və dedi: - Bir az əvvəl
söyləsəydin namus rəmzi kimi "Dəli Kür”ə daxil edərdim. Baxım, yeni çapını bəlkə
hazırladıq... Təəssüf ki, qədir-qiymət bilməyi öləndən sonra adət etmişik.
İnanıram ki, qədirbilən xalqımız İsmayıl Şıxlı adına layiq, canını ondan əsirgəməmiş
böyük oğluna elə bir "heykəl” ucaldacaq ki, həmişə xatirələrdə yaşasın. Rasim MUSTAFAYEV, Qərb
(Ağstafa) Elektrik Şəbəkəsinin ilk direktoru, Texnika elmləri namizədi, dosent P.S. Onların
hər ikisi bir elin, bir yurdun övladları idi… Qohum olduqları üçün fiziki
oxşarlıqları ilə yanaşı, mənəvi oxşarlıqları da var idi: məğrur, qürurlu, əyilməz!... Ölüm qabağı hər ikisi oğlanlarına "kişi olmağı” vəsiyyət
eləmişdi… Bəli, bütün dövrlərin şəxsiyyətə etiyacı olub. Sənətindən asılı
olmayaraq onların hər ikisi xalqın qarşısına çıxmağa mənəvi haqlı olan söz və əməl
sahibləri idilər. Yalnız indi mənə aydın olur ki, niyə məhz atam haqqında
İsmayıl Şıxlı belə demişdir: "Bunları qoruyun, belə cəsarətli insanlar çox
azdır?!” Bu il rəhmətliklər İsmayıl Şıxlının 100, atam Rasim
Mustafayevin 90 yaşı tamam olur. Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlınnın 100 illiyi ərəfəsində
atamın böyük şəxsiyyət, qüdrətli sənətkar haqında bu xatirə-oçerkini yazı
üslubunu saxlamaqla oxuculara təqdim etməyi özümə borc bildim. Mustafa
RASİMOĞLU, şair, AYB Qazax filialının ədəbi məsləhətçisiPublisistika İsmayıl Şıxlı - 100
Facebook-da paylaş